I. Khái quát về Vũ Trụ, Hệ Mặt Trời, Trái Đất trong Hệ Mặt Trời
1. Vũ Trụ : Là khoảng không gian vô tận chứa các thiên hà.
2. Thiên hà : Là một tập hợp các thiên thể, khí, bụi và bức xạ điện từ. Thiên hà chứa Mặt Trời và các hành tinh của nó được gọi là Dải Ngân Hà.
Hinh 5.1. Vị trí Mặt Trời trong Dải Ngân Hà
3. Hệ Mặt Trời
– Hệ Mặt Trời hình thành cách đây khoảng 4,5 đến 5 tỉ năm, từ một đám mây khí và bụi khổng lồ. Gồm Mặt Trời ở giữa, các thiên thể quay xung quanh và các đám bụi khí.
– Có 8 hành tinh: Thủy, Kim, Trái Đất, Hỏa, Mộc, Thổ, Thiên Vương, Hải Vương.
– Các hành tinh chuyển động quanh Mặt Trời và quanh trục ngược chiều kim đồng hồ [trừ sao Kim và Thiên Vương].
Hinh 5.2. Các hành tinh trong Hệ Mặt Trời và quỹ đạo chuyển động của chúng
4. Trái Đất trong Hệ Mặt Trời
– Nằm ở vị trí thứ 3 theo thứ tự xa dần Mặt Trời .Khoảng cách trung bình đến Mặt Trời là 149,6 triệu km2, cùng với sự tự quay giúp Trái Đất nhận được lượng nhiệt và ánh sáng phù hợp cho sự sống.
– Trái Đất vừa tự quay, vừa chuyển động tịnh tiến xung quanh Mặt Trời, tạo ra nhiều hệ quả địa lí quan trọng.
II. Hệ quả chuyển động tự quay quanh trục của Trái Đất
Chuyển động tự quay quanh trục. Trái Đất quay quanh một trục [tưởng tượng] nghiêng với mặt phẳng quỹ đạo chuyển động của Trái Đất xung quanh Mặt Trời một góc 66o33’ và chuyển động từ tây sang đông. Thời gian Trái Đất tự quay một vòng quanh trục là một ngày đêm [24 giờ].
1. Sự luân phiên ngày, đêm
Hình khối cầu của Trái Đất luôn được Mặt Trời chiếu sáng một nửa, còn một nửa không được chiếu sáng, vì thế đã sinh ra ngày và đêm. Tuy nhiên, do Trái Đất tự quay quanh trục, nên mọi nơi ở bề mặt Trái Đất đều lần lượt được Mặt Trời chiếu sáng rồi lại chìm trong bóng tối, gây nên hiện tượng luân phiên ngày và đêm trên Trái Đất.
2. Giờ trên Trái Đất và đường chuyển ngày quốc tế
– Giờ địa phương [giờ Mặt Trời]: Trái Đất hình cầu và tự quay quanh trục từ tây sang đông, người đứng ở các địa điểm thuộc các kinh tuyến khác nhau sẽ có giờ khác nhau.
– Giờ quốc tế [GMT]: Do giờ địa phương không thuận tiện trong đời sống người ta chia ra làm 24 múi giờ, mỗi múi giờ rộng 15 độ kinh tuyến. Các địa phương trong cùng một múi thì sẽ thống nhất một giờ. Giờ múi số 0 được lấy làm giờ quốc tế [GMT], Việt Nam thuộc múi số 7.
Ví dụ : Trung Quốc 1 múi giờ, LB Nga : 10 múi, Canada : 6 múi….
– Đường chuyển ngày quốc tế : Do giờ múi thì lúc nào trên Trái Đất lúc nào cũng có một múi giờ mà ở đó có hai ngày lịch khác nhau, vì vậy phải chọn một kinh tuyến làm mốc để đổi ngày. Người ta lấy kinh tuyến 180o qua giữa múi giờ thứ 12 [qua biển Thái Bình Dương] làm đường chuyển ngày quốc tế.
+ Nếu đi từ phía tây sang phía đông qua kt 180o thì lùi lại một ngày lịch.
+ Nếu đi từ phía đông sang phía tây qua kt 180o thì tăng lên một ngày lịch.
Hinh 5.3. Các múi giờ trên Trái Đất
3. Sự lệch hướng chuyển động của các vật thể
– Do Trái Đất tự quay quanh trục các địa điểm thuộc các thuộc các vĩ độ khác nhau đều có vận tốc dài khác nhau và hướng chuyển động từ tây sanng đông. Vì thế các vật thể chuyển động trên bề mặt Trái Đất sẽ bị lệch hướng so với hướng ban đầu, lực làm lệch hướng đó gọi là lực Côriolit.
– Biểu hiện:
+ Nửa cầu Bắc lệch về bên phải.
+ Nửa cầu Nam lệch về bên trái.
– Tác động đến sự chuyển động của khối khí, dòng biển, dòng sông, đường đạn bay trên bề mặt Trái Đất…
Hinh 5.4. Sự lệch hướng chuyển động của các vật thể trên bề mặt Trái Đất
TRẢ LỜI CÂU HỎI LIÊN QUAN
? [trang 19 SGK Địa lý 10] Quan sát hình 5.2 [trang 19 SGK Địa lý 10], nhận xét hình dạng quỹ đạo và hướng chuyển động của các hành tinh.
Quỹ đạo chuyển động của các hành tinh là hình elip và đều chuyển động ngược chiều quay của kim đồng hồ.
? [trang 21 SGK Địa lý 10] Vũ Trụ là gì? Hệ Mặt Trời là gì? Em có hiểu biết gì về Trái Đất trong Hệ Mặt Trời?
– Vũ trụ là khoảng không vô tận chứa các thiên hà. Mỗi thiên hà là một tập hợp của rất nhiều thiên thể[ như các ngôi sao, hành tinh , vệ tinh..] cùng với khí hậu, bụi và bức xạ điện từ. Thiên hà chứa Mặt Trời và các hành tinh của nó [trong đó có Trái Đất] được gọi là Dải Ngân Hà.
– Hệ Mặt Trời là một tập hợp các thiên thể nằm trong Dải Ngân Hà, gồm có Mặt Trời ở trung tâm cùng các thiên thể chuyển động xung quanh [đó là các hành tinh, vệ tinh, sao chổi ,thiên thạch] và các đám bụi khí. Hệ Mặt Trời có 8 hành tinh: Thủy Tinh, Kinh Tinh, Trái Đât, Hỏa Tinh, Mộc Tinh, Thổ Tinh, Thiên Vương Tinh, Hải Vương Tinh.
– Trái Đất là một hành tinh trong hệ Mặt Trời, vừa tự quay, vừa chuyển động tịnh tiến xung quanh Mặt Trời. Trái Đất cách Mặt Trời 149,6 triệu km. Khoảng cách đó cùng với sự tự quay làm cho Trái Đất nhận được lượng nhiệt và ánh sáng phù hợp để sự sống có thể phát sinh và phát triển.
? [trang 21 SGK Địa lý 10] Hãy trình bày các hệ quả chuyển động tự quay quanh trục của Trái Đất?
– Sự luân phiên ngày đêm: do Trái Đất có hình cầu và tự quay quanh trục, nên mọi nơi trên bề mặt Trái Đất đều lần lượt được Mặt Trời chiếu sáng rồi lại chìm vào bóng tối, gây lên hiện tượng luân phiên ngày đêm.
– Giờ trên Trái Đất và đường chuyển ngày quốc tế:
+ Trái Đất có hình cầu và tự quay quanh trục từ tây sang đông, nên ở cùng một thời điểm, người đứng ở các kinh tuyến khác nhau sẽ nhìn thấy Mặt Trời ở các độ cao khác nhau, do đó các địa điểm thuộc các kinh tuyến khác nhau, đó là giờ địa phương [hay giờ Mặt Trời].
+ Giờ múi: Người ta chia bề mặt Trái Đất làm 12 múi giờ, mỗi múi giờ rộng 15 độ kinh tuyến. Các địa phương nằm trong một múi giờ thống nhât một giờ, đó là giờ múi. Giờ ở múi số 0 lấy giwof quốc tế hay giờ GMT. Việt Nam thuộc múi giờ số 7.
+ Theo cách tính múi giờ, trên Trái Đất lúc nào cũng có một múi giờ mà ở đó có hai ngày lịch khác nhau, vì vậy phải chọn một kinh tuyến làm mốc để đổi ngày. Người ta quy định lấy kinh tuyến 180 độ qua giữa múi giờ số 12 ở Thái Bình Dương làm đường đổi ngày quốc tế. Nếu đi từ phía tây sang phía đông qua kinh tuyến 180 độ thì lùi lại một ngày, còn đi từ phía đông sang tây qua kinh tuyến 180 độ thì tăng thêm một ngày lịch.
– Sự lệch hướng chyển động của các vật thể: khi Trái Đất quay quanh trục, mọi điểm thuộc các vĩ độ khác nhau ở bề mặt Trái Đất [trừ hai cực] đều có vận tốc dài khác nhau và hướng chuyển động từ tây sang đông. Do vậy, các vật thể chuyển động trên bề mặt Trái Đất sẽ bị lệch hướng so với hướng ban đầu [vì phải giữ nguyên chuyển động thẳng hướng theo quán tính]. Lực làm lệch hướng đó gọi là lực Côriôit. Ở bán cầu Bắc, vật chuyển động bị lệch về bên phải, ở bán cầu Nam bị lệch về phía bên trái hướng chuyển động.
? [trang 21 SGK Địa lý 10] Căn cứ vào bản đồ các múi giờ, hãy tính giờ và ngày ở Vệt Nam, biết rằng ở thời điểm đó, giờ GMT đang là 24 giờ ngày 31- 12?
Giờ GMT là 24h00
Việt Nam ở múi giờ số 7, bên phải múi giờ GMT → 24 + 7 = 31h. Tức là 7h00 ngày 1/1 năm sau.