Bài chia sẻ của Bác sĩ Nguyễn Duy Thế – Bệnh viện 175 – TPHCM
Chuyên khoa bệnh nhiệt đới – Chuyên gia tư vấn và điều trị HIV/AIDS.
Theo TS Hoàng Đình Cảnh – Phó cục trưởng Cục phòng chống HIV/AIDS [Bộ Y tế]: “ Mỗi năm chúng ta phát hiện ra khoảng 10.000 người mắc bệnh HIV có khoảng 2000 trường hợp tử vong do AIDS. Hiện nay, nhiều người có HIV vẫn chưa biết tình trạng mình bị nhiễm bệnh. Đối với những người chưa biết tình trạng nhiễm bệnh như vậy vô tình họ sẽ là nguồn lây cho cả cộng đồng”
Vậy những đối tượng nào cần phải đi xét nghiệm? Có các cách xét nghiệm HIV nào hiện nay có độ chính xác cao?
1. Đối tượng cần được tư vấn và xét nghiệm HIV
HIV được lây truyền qua 3 hình thức chính: Lây truyền qua đường máu, lây truyền qua quan hệ tình dục và từ mẹ sang con
Những đối tượng cần được tư vấn và xét nghiệm HIV gồm:
- Nhóm người bình thường kết hợp xét nghiệm HIV qua các đợt kiểm tra sức khỏe hàng năm.
- Người tham gia hiến máu
- Phụ nữ có thai nên xét nghiệm sàng lọc HIV
- Nhóm có nguy cơ cao: Người nghiện chích ma túy, phụ nữ bán dâm, người có quan hệ tình dục đồng tính nam, người chuyển giới, người mắc bệnh lao, người mắc các bệnh nhiễm trùng lây truyền qua đường tình dục, vợ/ chồng/ con của người bị nhiễm HIV. Anh/ em của trẻ nhiễm HIV dương tính, người phơi nhiễm HIV, người có quan hệ tình dục không an toàn với người sử dụng ma túy không rõ tình trạng nhiễm HIV, người nhiễm virus viêm gan B, C.
2. Các xét nghiệm HIV
2.1. Xét nghiệm phát hiện kháng thể
Đây là những xét nghiệm phổ biến nhất, gián tiếp chỉ ra sự có mặt của HIV thông qua việc phát hiện kháng thể HIV trong máu hoặc dịch tiết cơ thể.
- Xét nghiệm HIV theo phương pháp hấp thụ miễn dịch liên kết enzyme [ELISA]: Dùng cách kiểm tra sàng lọc mẫu máu chứa kháng thể HIV. Nếu kết quả kiểm tra dương tính thì người bệnh đã nhiễm HIV.
- Xét nghiệm nhanh [test nhanh]: Phương pháp này có thể thay thế xét nghiệm ELISA với mức chính xác như nhau, nhưng thời gian có kết quả nhanh hơn chỉ từ 5 -15 phút. Xét nghiệm được thực hiện trong môi trường thông thường, lấy mẫu máu từ đầu ngón tay, tĩnh mạch để làm và bạn có thể thực hiện dễ dàng tại nhà.
- Nếu xét nghiệm ELISA hay test nhanh có kết quả dương tính thì sẽ phải kiểm tra lại bằng xét nghiệm khẳng định. Xét nghiệm khẳng định làm theo chiến lược 3 BYT. Trong trường hợp cả ba xét nghiệm đều có kết quả dương tính thì người đó được khẳng định bị nhiễm HIV.
Ưu điểm của xét nghiệm phát hiện kháng thể : nhanh có kết quả, kỹ thuật không quá khó giá thành vừa phải
2.2. Xét nghiệm kháng nguyên là loại xét nghiệm chính bản thân virut HIV
Xét nghiệm HIV bằng phương pháp kháng nguyên gồm: phân lập virus bằng nuôi cấy tế bào để xác định sự nhân lên của virut trong máu, phát hiện các axit nucleic hoặc DNA trong tế bào nhiễm
Ưu điểm: xét nghiệm HIV bằng phương pháp này sẽ phát hiện trực tiếp kháng nguyên nên nhận ra được tình trạng nhiễm HIV ngay cả khi chưa có đáp ứng kháng thể.
Nhược điểm: chi phí tốn kém và độ khó cao
2.3. Xét nghiệm axit nucleic [NAT]: Xét nghiệm tải lượng virus HIV
Xét nghiệm HIV với phương pháp này sẽ kiểm tra được virus HIV có thực sự trong máu không
Xét nghiệm không được sử dụng thường xuyên cho việc sàng lọc với cá nhân trừ trường hợp bạn có nguy cơ phơi nhiễm HIV cao. Chi phí làm xét nghiệm tải lượng khá đắt.
3. Xét nghiệm HIV ở đâu?
Bạn có thể xét nghiệm sàng lọc HIV bằng test nhanh ở bất cứ cơ sở y tế nào. Xét nghiệm khẳng định thì phải làm ở Viện Pasteur TP HCM, các trung tâm y tế dự phòng, Bệnh viện nhiệt đới TP HCM.
HIV/AIDS là một dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm trên thế giới, gây suy giảm hệ thống miễn dịch của cơ thể con người. Khi virut xâm nhập cơ thể, chúng nhân lên một cách nhanh chóng dẫn đến có nhiều virus trong máu ngoại biên. Ở giai đoạn này, mức HIV có thể lên đến vài triệu hạt virut trong mỗi ml máu.
Trong thời gian 2-4 tuần sau khi phơi nhiễm, hầu hết các bệnh nhân [80-90%] sẽ mắc bệnh cúm hoặc bệnh gần giống như bệnh bạch cầu đơn nhân, gọi chung là nhiễm HIV cấp tính, có thể với các triệu chứng phổ biến bao gồm sốt, nổi hạch, viêm họng, phát ban, đau cơ, khó chịu, lở miệng và thực quản, và ít phổ biến hơn còn có các triệu chứng như nhức đầu, buồn nôn và nôn, sưng gan, lá lách, giảm cân, bệnh tưa miệng, và các triệu chứng thần kinh. Tùy từng bệnh nhân có thể có 1 hoặc vài triệu chứng, cũng có trường hợp không xuất hiện bất cứ triệu chứng nào. Thời gian biểu hiện của các triệu chứng là khác nhau, trung bình kéo dài 28 ngày và ngắn nhất thường là một tuần.
Do biểu hiện không rõ ràng của những triệu chứng nên bệnh nhân thường không nhận ra các dấu hiệu của nhiễm HIV. Ngay cả khi bệnh nhân đến bác sĩ hay bệnh viện, họ cũng thường được chẩn đoán nhầm là bị một trong các bệnh nhiễm khuẩn thông thường với các triệu chứng tương tự. Hệ quả là, những triệu chứng tiên phát này không được sử dụng để chẩn đoán nhiễm HIV. Tuy nhiên, nhận biết hội chứng có thể quan trọng, bởi vì bệnh nhân có thể dễ lây bệnh cho người khác trong giai đoạn này.
Phương pháp xét nghiệm HIV Ag/Ab là xét nghiệm giúp phát hiện kháng nguyên và kháng thể chứa virus HIV. Phương pháp này cho phép phát hiện ra virus gây bệnh trong thời gian sớm nhất, chính xác nhất, khi virus HIV vừa xâm nhập vào cơ thể, nhờ đó có thể kìm hãm sự phát triển của virus HIV trong cơ thể người bệnh.
Hiện nay đa số mọi người lựa chọn phương pháp xét nghiệm HIV Ag/Ab vì nó có thể giúp phát hiện tới 90% trường hợp lây nhiễm cấp tính và những người mới lây nhiễm HIV ở giai đoạn đầu của bệnh. Chính vì thế phương pháp xét nghiệm này được rất nhiều cơ sở y tế và bệnh nhân ưu tiên lựa chọn. Nếu áp dụng cho phụ nữ mang thai thì sẽ cho phép người mẹ được bắt đầu điều trị khi vừa phát hiện bệnh để có thể ngăn chặn virus xâm nhập vào bào thai và lây bệnh sang con.
Nếu tôi xét nghiệm sau 28 ngày được kết quả âm tính?
Xét nghiệm HIV Ag/Ab có đặc điểm là độ nhạy cao, nghĩa là nó sẽ phản ứng với tất cả các cấu trúc bệnh tương tự như HIV nên có khả năng sẽ cho kết quả dương tính giả. Nhưng cũng chính vì thế mà nó sẽ không có trường hợp âm tính giả. Vì vậy mà nếu như kết quả nhận được là âm tính, bạn có thể yên tâm rằng mình không nhiễm HIV.
Sau khi làm xét nghiệm HIV cho kết quả là âm tính thì đây là kết quả khả quan và thường sẽ không thay đổi nếu không có nguy cơ nào khác. Nhưng nếu bạn chưa chắc chắn ở thời gian cửa sổ khoảng 12 tuần, thì bạn có thể làm xét nghiệm sau 12 tuần để được kết quả chính xác nhất.
Tóm lại, trong giai đoạn đầu virus HIV phát triển khá không mạnh nên việc tìm kháng nguyên P24 do virus tiết ra trong máu là điều không dễ, xét nghiệm HIV Ag/Ab cho phép tìm cả kháng thể kháng virus nên có thể thấy nó vượt trội hơn bất cứ loại xét nghiệm nào. Sự ra đời của phương pháp xét nghiệm HIV Ag/Ab đã làm cho việc xét nghiệm HIV trở nên đơn giản và tiết kiệm thời gian hơn.
Xét nghiệm axit nucleic [NAT]
Đây còn được gọi là xét nghiệm RNA, nhằm tìm virus HIV thực sự có trong máu hay không. Phương pháp này tốn kém và không được sử dụng thường xuyên, trừ khi người đó có tiếp xúc nguồn lây nguy cơ cao hoặc khả năng phơi nhiễm cao, đã có những triệu chứng ban đầu của bệnh. Xét nghiệm axit nucleic có thể phát hiện người nhiễm HIV từ 10 đến 33 ngày sau khi phơi nhiễm.
Kết quả âm tính có nghĩa là tại thời điểm xét nghiệm, người thực hiện không mang virus HIV hoặc chưa phát hiện được virus trong cơ thể. Nhưng điều này không có nghĩa bạn không bị HIV bởi có thể chúng ta đang ở trong thời kỳ "cửa sổ" [giai đoạn cơ thể sản xuất kháng thể].
Kết quả xét nghiệm dương tính có nghĩa là cơ thể bạn có dấu vết của HIV. Sau khi phát hiện nhiễm HIV không nên bi quan bởi nó chỉ đơn thuần là căn bệnh mà khoa học chưa tìm ra thuốc chữa trị. Thực tế, nhiều người nhiễm HIV vẫn sống khỏe mạnh trong nhiều năm.
Pháp luật Việt Nam quy định sau khi phát hiện nhiễm HIV, bệnh nhân cần có trách nhiệm thông báo cho vợ hoặc chồng về điều này. Người nhiễm cũng cần chủ động hạn chế một số hoạt động hoặc áp dụng biện pháp phòng ngừa để không làm lây nhiễm HIV/AIDS cho người khác như quan hệ tình dục phải sử dụng bao cao su; khám sức khỏe định kỳ; tham khảo ý kiến bác sĩ để được chỉ dẫn một số loại thuốc như AZT [Zidovudine], DDI [Didanosin], Lamivudine, Indinaviz, có tác dụng làm chậm quá trình phát triển của virus.
Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo mọi lứa tuổi, giới tính, dân tộc, đều có nguy cơ nhiễm HIV. Nếu nghi ngờ, chúng ta nên kiểm tra, xét nghiệm để điều trị sớm và tránh lây lan bệnh ra cộng đồng.
Hiện nay, cách duy nhất để ngăn bệnh diễn biến nặng, chuyển thành giai đoạn AIDS là sử dụng thuốc kháng virus ARV càng sớm càng tốt. Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Mỹ, nếu được điều trị bằng thuốc kháng virus ARV, bệnh nhân có thể khỏe mạnh trong nhiều năm.
Xét nghiệm kháng thể
Đây là loại sàng lọc HIV phổ biến nhất, thực hiện theo cơ sở gián tiếp chỉ ra sự có mặt của virus, nhờ phát hiện kháng thể virus trong máu hoặc dịch tiết cơ thể. Các kháng thể này sẽ xuất hiện trong thời gian 1-3 tháng sau khi người bệnh nhiễm virus.
Quy trình được thực hiện: Xét nghiệm hấp thụ miễn dịch liên kết enzym [ELISA - sàng lọc mẫu máu chứa kháng thể HIV]. Nếu kết quả là dương tính, xét nghiệm ELISA sẽ được làm lại.
Trong trường hợp mẫu xét nghiệm vẫn là dương tính, kết quả sẽ được xác nhận bằng phương pháp Western blot hoặc xét nghiệm huỳnh quang. Phương pháp này còn được dùng trong giám sát dịch tễ, chẩn đoán người nhiễm HIV [chỉ áp dụng với trẻ trên 18 tháng tuổi].
Ngoài ELISA, còn có thể xét nghiệm nhanh [test nhanh] kháng thể với mức chính xác như nhau. Tuy nhiên, xét nghiệm nhanh chỉ từ 5 đến 15 phút đã cho kết quả. Xét nghiệm được thực hiện trong môi trường thông thường, lấy mẫu máu từ đầu ngón tay, tĩnh mạch để làm và bạn có thể thực hiện dễ dàng tại nhà.
Xét nghiệm kháng nguyên
Bản chất của xét nghiệm này là tìm kiếm virus HIV trong máu, dịch tiết cơ thể. Các kháng thể được tạo ra bởi hệ thống miễn dịch khi chúng ta tiếp xúc virus. Kháng nguyên là những chất lạ gây kích hoạt hệ thống miễn dịch. Nếu một người bị nhiễm HIV, kháng nguyên P24 sẽ được sản xuất ngay, trước khi kháng thể phát triển. P24 thường xuất hiện từ 2 đến 4 tuần sau khi người bệnh nhiễm virus HIV.
Sau khi lấy mẫu, cơ quan y tế sẽ phân lập virus bằng nuôi cấy tế bào để xác định sự nhân lên của HIV trong máu, phát hiện các axit nucleic hoặc DNA trong tế bào nhiễm.
Ưu điểm của phương pháp này là phát hiện trực tiếp kháng nguyên nên nhận ra được tình trạng nhiễm HIV từ giai đoạn rất sớm, ngay cả khi chưa có đáp ứng cơ thể. Xét nghiệm kháng nguyên còn thích hợp với trẻ dưới 18 tháng tuổi, ứng dụng trong những trường hợp nhiễm cấp, theo dõi điều trị, tính kháng thuốc.
Biện pháp này có thể phát hiện virus HIV từ 18 đến 45 ngày sau khi bị phơi nhiễm. Theo tài liệu của Cục Phòng, chống HIV/AIDS, Bộ Y tế, xét nghiệm kháng nguyên thậm chí có thể phát hiện được HIV sớm nhất sau khoảng 7 ngày nhiễm.
Theo WebMD, các xét nghiệm kháng nguyên nhanh có thể cho kết quả sau 20 phút nhưng chi phí, độ khó cao.
Hiện nay, để phát hiện người bệnh bị nhiễm HIV hay không, một cách chính xác và duy nhất đó là tiến hành xét nghiệm HIV tại những cơ sở uy tín trong ngành Y tế. Bên cạnh đó, nếu như bạn nghi ngờ hoặc muốn bảo vệ bản thân cũng như những người xung quanh thì thực hiện xét nghiệm HIV là việc làm cần thiết, để sớm phát hiện tình trạng bệnh và sớm tiếp cận điều trị.