Bà Thào Thị Sú [50 tuổi, thôn Lý, xã Lao Chải, Sa Pa] cùng con cháu may vá quần áo để mặc tết và bán cho khách du lịch - Ảnh: QUANG THẾ
“Lịch riêng của người Mông mỗi tháng có 30 ngày. Không có tháng thiếu tháng đủ, tháng nhuận, mỗi năm có 12 tháng, cứ đủ 360 ngày là tròn một năm. Vì thế, theo cách tính này thì người Mông thường ăn tết sớm
Khoảng cuối tháng 11 âm lịch, khi những bắp ngô trên gác bếp đã khô, lúa đã đóng cẩn thận vào bồ cũng là lúc người Mông bắt đầu ăn tết.
Với người Mông, để quyết định ăn tết hay không còn tùy thuộc vào hoàn cảnh mỗi gia đình. Người Mông ăn tết thường vào dịp lạnh nhất trong năm, kéo dài gần một tháng. Nếu nhà nhà cùng đi chơi tết thì năm đó mùa màng bội thu...
Nghi lễ "lạy tết"
Để hiểu hơn về tết sớm của người Mông, chúng tôi tìm gặp ông Giàng Seo Gà - nghệ nhân người dân tộc Mông, giám đốc Trung tâm Văn hóa huyện Sa Pa, Lào Cai. Ông Gà bảo rằng dân tộc Mông có cách tính lịch riêng nên ăn tết truyền thống sớm hơn người Kinh và những dân tộc khác khoảng một tháng.
Tết diễn ra vào lúc thời điểm mùa màng đã kết thúc, mọi người có thời gian vui chơi, hội hè. Theo tục lệ, từ ngày 25 tháng chạp [theo lịch người Mông] là thời điểm mọi người đem lễ đến "trả ơn" cho thầy thuốc, thầy dạy khèn, thầy cúng để tỏ lòng biết ơn.
Ngày 30 tết, sau khi làm bánh giầy xong, người Mông "treo niêu", không ăn uống một ngày và tin rằng nếu ai ăn uống sẽ bị cháy nhà!
Đêm giao thừa mỗi nhà tự làm mâm lễ cúng tổ tiên đón giao thừa. Sáng mùng 1, mọi người được ngủ thẳng giấc mà không ai được đánh thức. Người Mông quan niệm rằng đây là giấc ngủ đầu năm, nếu đang ngủ mà bị gọi dậy tức là gọi sâu bọ về, cả năm mùa màng sẽ thất bát.
Ngày mùng 2 là ngày đồng bào dân tộc Mông thực hiện nghi lễ "lạy tết". Người con gái Mông khi lấy chồng được xem như đã "cắt linh hồn về với nhà chồng", nên ngày tết là dịp để trả ơn cha mẹ đẻ.
Trong ba năm đầu khi về nhà chồng, mỗi năm vào ngày mùng 2 tết, người con gái sẽ được cha mẹ chồng đưa về để "lạy tết" cha mẹ ruột.
Ông Giàng Seo Gà nói: "Đây là một trong những nét đẹp truyền thống trong ngày tết của người Mông. Người Mông có niềm tin rằng nếu con gái không lạy tết thì không đúng thủ tục, khi sinh con đẻ cái sẽ không thuận lợi...".
Không chỉ có con gái "lạy tết" cha mẹ, người Mông cũng có tục lệ "lạy tết" đối với thầy cúng. Vì ngày thường thầy cúng dành thời gian để cúng lễ cho người dân trong bản.
Ngày tết thầy cúng sẽ ấn định một số ngày nghỉ ngơi và đây là dịp để người trong bản đến lạy trả ơn thầy cúng.
Ngoài ra, người Mông nào khi sinh ra khó nuôi được đổi họ, cho làm con nuôi thì cũng nhân dịp tết để lạy trả hiếu cho cha mẹ nuôi.
Nghệ nhân Giàng Seo Gà cho biết món thổi khèn không thể thiếu được trong ngày tết của người Mông - Ảnh: QUANG THẾ
"Luật" của ngày mùng 1
Ngoài tết riêng thì người Mông còn chuẩn bị rất nhiều đồ ăn, thức uống đón Tết Nguyên đán cùng dân tộc Kinh. Trong đó không thể thiếu món truyền thống là thịt gác bếp, mèn mén, cải xanh, ớt nướng làm muối chấm trong bữa ăn...
Bà Thào Thị Sú [50 tuổi, thôn Lý, xã Lao Chải, Sa Pa] cười tươi nói: "Nhà mình chuẩn bị một con lợn to từ đầu năm rồi. Năm nay buôn bán được hơn năm ngoái nên gia đình ăn tết vui hơn. Tết cổ truyền của cả dân tộc Nhà nước cho ăn bao nhiêu ngày thì bọn mình ăn như vậy thôi. Chứ người Mông muốn ăn tết lâu hơn mới vui".
Gia đình bà Sú ngoài làm nương thì có một cửa hàng thổ cẩm nhỏ, dệt tay bán cho khách du lịch kiếm sống. Những ngày này cửa hàng cũng tất bật hơn vì vừa may váy bán cho khách, vừa may cho người thân trong gia đình mặc tết.
Bà Sú bảo dù làm quần quật cả năm nhưng từ người già đến trẻ nhỏ chỉ ngày tết mới có quần áo mới mặc.
"Nhà nào khó khăn cũng phải mua bằng được quần áo mặc vì có quần áo đẹp thì năm mới cuộc sống mới ấm no, hạnh phúc được. Các cụ nhà mình bảo con cháu như vậy thì bọn mình phải làm theo" - bà nói.
Cho đến nay, ở nước ta chỉ dân tộc Mông có tục kéo vợ. Chị Vàng Thị Mỹ [22 tuổi, xã Sử Pán, Sa Pa] cho biết: Từ mùng 2 tết, trai gái yêu nhau sẽ hẹn hò đi chơi với nhau, thấy thích nhau thì trai sẽ bắt gái về nhà mình rồi tặng cho cô gái vòng cổ, vòng tay để thể hiện tình cảm.
"Cách đây sáu năm mình cũng bị "bắt" về nhà chồng bây giờ. Năm đó ra ngoài tết đám cưới của mình được tổ chức luôn. Giờ có hai đứa con rồi, đứa lớn đã được 4 tuổi, đứa bé 2 tuổi. Vợ chồng sống với nhau hạnh phúc, chồng mình cũng chăm làm, yêu vợ con" - chị Mỹ nói.
Theo tục lệ người Mông, ngày mùng 1 tết người vợ sẽ được nghỉ ngơi, còn chồng phải vào bếp nấu ăn. Nấu ăn phải cẩn thận, không để cho lửa bén vào người. Không tắm rửa, không phủi bụi và không đi đâu hết trong ngày mùng 1. Mùng 2, mùng 3 mới được rủ nhau đi chơi.
Trong ngày mùng 1 tết, người Mông tuyệt đối không dùng nồi chảo đựng nước, ăn cơm không nấu món canh, không được chải đầu và giặt quần áo. Nếu vi phạm, xong tết lúa cấy sẽ không mọc và cả năm sẽ bị ngập lụt, lũ quét...
Lễ hội đầu năm
Một trò chơi ngày tết của người Mông ở Sa Pa [Lào Cai] - Ảnh: DƯƠNG TOẢN
Mỗi năm, một gia đình trong bản sẽ được giao làm chủ lễ để tổ chức lễ hội vui chơi tết cho cả bản.
Ngày 26 tháng chạp, chủ lễ sẽ đốn một cây mai to [một loại tre], chặt nhánh, chỉ chừa nhánh ở chín đốt trên ngọn rồi đem ra bãi đất chọn sẵn cắm xuống làm cây nêu báo hiệu cho mọi người biết nơi này sẽ diễn ra lễ hội đầu năm mới.
Lễ hội đầu năm của người Mông ngoài phần nghi lễ là các trò chơi dân gian như đua ngựa, thi dệt lanh dệt vải, thổi múa khèn... thì còn thi nấu miến, thi hát hò những bài truyền thống bằng tiếng Mông.
Kỳ tới: Lễ cúng "Hòn đá thần" của người Hà Nhì
QUANG THẾ - NGUYỄN TRIỀU
Khác với dân tộc Kinh và nhiều đồng bào dân tộc ở nhiều vùng trong cả nước nói chung, vùng Tây Bắc nói riêng, người H’Mông ở Sơn La và một số tỉnh ở Tây Bắc thường ăn Tết vào đầu tháng Chạp Âm lịch. Tết của người Mông thường diễn ra trong 3 ngày nhưng trước đó cả tháng, khắp các bản trên, bản dưới tại các xã vùng cao của Sơn La, người H’Mông đã nhộn nhịp không khí đón xuân.
Tối 29/11 Âm lịch, thời khắc giao thừa chuẩn bị đến cũng là lúc khắp Bản Co Mạ, xã Co Mạ, huyện Thuận Châu, các hộ dân tộc H’Mông trong bản nhà nào nhà nấy đều quây quần bên mâm cơm gia đình để cùng nhau đón năm mới 2022. Khắp bản đâu đâu cũng rộn rã tiếng cười, tiếng nói cùng những lời chúc sức khỏe, bình an và chúc cho mùa màng tươi tốt.
Dậy sớm nhất để cho lợn, gà ăn hay làm các công việc quan trọng sẽ là những người đàn ông trong gia đình.
Cũng như các hộ dân tộc H’Mông khác trong bản Co Mạ, gia đình ông Và Sái Di, một trong những người cao tuổi có uy tín của bản Co Mạ đang chuẩn bị các thủ tục để cùng gia đình đón Tết Dương lịch. Năm nay, do tính chất công việc của các thành viên trong gia đình, nên gia đình ông tổ chức cơm tối của gia đình vào ngày 29/11 Âm lịch, chứ không phải là ngày 30/11 như năm trước.
Dùng đôi bàn tay thô ráp chia đôi chiếc bánh dày thơm ngon nướng cạnh bếp lửa hồng mời khách thưởng thức, ông Di bảo: “Tối nay ít người nên gia đình mổ 2 con gà để làm lý thôi. Sáng mai, mùng một Tết mới mổ lợn để đón người thân bên nội, ngoại, con cháu và khách trong bản đến vui Tết cùng gia đình. Gia đình nào làm Tết sớm thì trước đó sẽ thông báo tới người thân, bạn bè để sáng hôm sau đến chung vui Tết cùng gia đình”.
Tiếp tục chia sẻ về ngày Tết của người H’Mông, ông Và Sái Di thông tin thêm: “Người H’Mông chúng tôi chuẩn bị ngày Tết rất chu đáo. Mỗi người mỗi việc, phụ nữ sẽ hoàn thiện đường thêu, nút chỉ trên bộ váy áo mới để cho người lớn, trẻ con diện Tết. Đàn ông chúng tôi thì đi mua sắm đồ hay mổ lợn, mổ gà cho bữa cơm trong gia đình. Nếu như với người Kinh, trong mâm cỗ Tết không thể thiếu bánh chưng, bánh tét thì Tết của dân tộc H’Mông chúng tôi phải có bánh dày để cúng tổ tiên và trời đất. Người H’Mông chúng tôi quan niệm bánh dày tròn tượng trưng cho mặt trăng và mặt trời, đó chính là nguồn gốc sinh ra con người và vạn vật trên mặt đất. Do đó, giã bánh dày là việc làm không thể thiếu trong ngày Tết của dân tộc H’Mông chúng tôi”.
Cũng như người dân tộc H’Mông ở các bản vùng cao Tây Bắc, người dân tộc H’Mông ở bản Co Mạ rất thật thà, chất phác và mến khách. Ngồi bên mâm cơm đón giao thừa cùng gia đình, ông Và Sái Di rót chén rượu ngô với màu vàng nhạt đặc trưng thơm nức và gắp miếng thịt gà đen săn chắc mời chúng tôi thưởng thức.
Vừa tiếp khách ông Di vừa kể cho mọi người trong mâm cơm nghe về những phong tục, nghi lễ tốt đẹp của người H’Mông. Bên cạnh đó, ông cũng không quên căn dặn thế hệ trẻ phải chăm chỉ học tập để trở thành những công dân có ích cho xã hội, không được vi phạm pháp luật và không nghe theo tà đạo, lời xúi giục của kẻ xấu để gây mất đoàn kết giữa các dòng họ, gia đình.
Giải đáp câu hỏi của chúng tôi, “Vì sao đàn ông dân tộc H’Mông là người dậy sớm nhất trong ngày mùng một Tết”, ông Và Sái Di bảo: “Người H’Mông chúng tôi quan niệm nếu gia đình nào tổ chức ăn Tết vào các ngày 27, 28 hoặc 29 hay 30 trong tháng 11 Âm lịch thì ngày hôm sau sẽ là mùng một Tết, không nhất thiết cứ phải ăn Tết vào tối 30/11 Âm lịch. Do vậy, khi những tiếng gà gáy "ò ó o" đầu tiên vang lên trong sáng ngày hôm sau thì cũng sẽ là thời điểm đánh dấu những phút giây đầu tiên bước sang năm mới [và sẽ coi đó là ngày mùng một Tết].
Đặc biệt, vào ngày này, cánh đàn ông người H’Mông sẽ là những người dậy khỏi giường sớm nhất trong gia đình để làm hết mọi công việc thay người phụ nữ, từ nhóm bếp, nấu cơm, chuẩn bị thức ăn cho lợn, gà, trâu, bò ăn…
Người H’Mông quan niệm, đàn ông là trụ cột của gia đình nên tất cả mọi việc trong gia đình phải chịu trách nhiệm để giữ được truyền thống cho cả năm. Không chỉ có vậy, sáng mùng một Tết, sau khi chờ đàn ông trong gia đình dậy sớm nhóm bếp, cho lợn, gà ăn… xong thì người phụ nữ H’Mông cũng dậy sau đó để làm những công việc nhỏ hơn như hứng nước và dọn dẹp nhà cửa để chuẩn bị đón anh em họ hàng gần xa đến chung vui năm mới”.
Chị Thào Thị Ly, bản Co Mạ, chia sẻ: “Từ khi còn nhỏ, những cô gái người H’Mông chúng tôi đã được bố mẹ dạy bảo phải tập dậy sớm nhóm bếp, lấy nước, nấu cơm. Có như vậy sau này về nhà chồng mới được lòng mẹ chồng và họ hàng bên đó. Sáng mùng một Tết này, sau khi những người đàn ông được coi là trụ cột trong gia đình dậy sớm làm xong các công việc quan trọng trước thì tiếp sau đó, chúng tôi mới ra khỏi giường để hứng những giọt nước sạch nhất về sử dụng với mong muốn năm mới mọi thành viên trong gia đình đều mạnh khỏe, may mắn”.
Trong 3 ngày Tết, người Mông còn có tục dán giấy lên các công cụ lao động hằng ngày và để dưới bàn thờ như một sự tri ân những công cụ đã luôn theo mình trong lao động, sản xuất suốt năm qua. Sau đó, họ đến nhà nhau chúc Tết, thưởng thức rượu ngô, ăn bánh dày…
Trong những ngày đón Tết, người dân tộc H’Mông sẽ cùng nhau chơi Tết và khoác lên mình những bộ váy, áo đẹp nhất. Bởi vậy, nổi bật trong sắc màu e ấp của hoa mơ, hoa mận và sắc hồng của hoa đào là gam màu rực rỡ của những chiếc váy tung xòe trên sườn đồi ngút ngàn cùng những tiếng leng keng của đồng bạc trên người các chàng trai, cô gái đi chơi xuân.
Đến với đồng bào Mông ở xã vùng cao Co Mạ vào dịp Tết này, ngoài việc được chứng kiến những phong tục, nghi lễ độc đáo, như: kiêng gọi nhau, kiêng tiêu tiền, kiêng ăn rau... trong ngày mùng một Tết, du khách sẽ được thưởng thức bầu không khí trong lành của núi rừng Tây Bắc, hòa mình vào sắc màu e ấp của hoa đào, hoa mơ, hoa mận hay được học cách ném những trái Pao [tiếng Mông gọi là pó po] cùng những thiếu nữ người H’Mông xinh đẹp xúng xính trong những bộ váy áo rực rỡ.
QUỐC TUẤN; A MUA