Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, tư duy phản biện được đánh giá là một trong những kỹ năng quan trọng mỗi người cần có. kỹ năng này sẽ giúp ích rất nhiều cho bạn trong việc thúc đẩy tính độc lập, nâng cao tính sáng tạo và tự tin giải quyết khó khăn trong cuộc sống.
1. Tư duy phản biện [Critical Thinking] là gì?
Tư duy phản biện [hay tư duy phân tích, tư duy biện luận] là khả năng tiếp cận và phân tích một vấn đề theo hướng khách quan, dựa trên bằng chứng chắc chắn và xem xét từ nhiều góc độ khác nhau, sau đó hình thành kết luận/đánh giá vấn đề theo lý luận logic.
Trong đó, người có khả năng này thường sở hữu các đặc điểm như sau:
- Luôn xem xét vấn đề từ nhiều phương diện: Để thấu hiểu và có đánh giá khách quan, người có tư duy biện luận phải tiếp cận hiện tượng từ nhiều khía cạnh như quan sát, giao tiếp, truyền thông, tranh luận,… Đồng thời, để một phát biểu trở nên đáng tin cậy, hợp logic, lý lẽ vững chắc thì họ cũng cần tìm kiếm những sự thật chính xác có liên quan từ các nguồn uy tín, không thiên lệch.
- Có khả năng suy luận và tranh luận: Họ nhận dạng, phát triển thông tin, và thấu hiểu sự gắn kết logic giữa các quan điểm để sắp xếp suy nghĩ của mình thành luận điểm rõ ràng. Qua đó, người tư duy lập luận phản biện rõ ràng sẽ đưa ra các lý lẽ và giải quyết vấn đề có hệ thống với câu từ mạch lạc, dẫn chứng cụ thể, xác đáng.
- Chấp nhận mọi ý kiến: Kể cả là quan điểm đúng hay trái chiều, người có tư duy phản biện sẽ tôn trọng bằng chứng, lý lẽ và biết tự điều chỉnh quan điểm sau khi đã suy luận kỹ càng.
- Áp dụng các thủ thuật tư duy: Nhằm đưa ra những lập luận đúng đắn, họ biết áp dụng nhiều thủ thuật tư duy khác nhau. Bao gồm việc đặt câu hỏi, đưa ra các phán đoán và thiết lập các giả định.
Khi gặp phải vấn đề hay tiếp nhận thông tin bất kỳ, người có tư duy biện luận sẽ phân tích, đánh giá, chất vấn các giả thiết/giả định để đưa ra quan điểm và giải quyết hợp lý, logic.
2. Một số hiểu lầm về tư duy phản biện
Bản chất của tư duy biện chứng là hướng đến các kỹ thuật lập luận tốt để tìm ra và thấu hiểu điều đúng đắn lẫn điều sai lầm. Song, không ít người cho rằng tư duy phản biện là cách để tìm ra lỗi sai trong lời nói của người khác. Việc suy nghĩ sai lầm về loại tư duy này khiến họ vận dụng sai hướng, luôn tìm mọi cách để bắt bẻ lỗi sai mà không suy nghĩ thấu đáo vấn đề. Điều này vô tình thể hiện tầm vóc kiến thức hạn hẹp, để lộ thái độ ganh đua thiệt hơn và ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình phát triển của bản thân.
Do đó, để hiểu rõ tư duy phản biện [critical thinking] là gì và có hướng vận dụng đúng cách, ta cần tránh những sai lầm như:
2.1. Tư duy biện luận chỉ dành cho cuộc tranh luận giữa 2 người trở lên
Điều này hoàn toàn không đúng. Cãi nhau thường xoay quanh vấn đề “Ai đúng, ai sai?”, nhưng tư duy biện luận là tìm ra “Lập luận nào là đúng, lập luận nào là sai?”. Hơn nữa, loại tư duy này là sự tranh luận xảy ra trong chính bản thân 1 người, với mối quan tâm về việc sắp xếp suy nghĩ có trước – có sau, đảm bảo chín chắn và toàn diện để lập luận vấn đề đúng đắn.
6 cách giải quyết mâu thuẫn giúp làm việc nhóm hiệu quả
Mâu thuẫn là một trong những điều khó có thể tránh khỏi trong quá trình làm việc nhóm. Vậy làm thế nào để giải quyết mâu thuẫn để làm việc hiệu quả, tránh để ảnh hưởng đến kết quả công việc? Hãy cùng tìm hiểu trong bài viết sau. 1.…
2.2. Tư duy phản biện là bảo vệ quan điểm đến cùng
Đây là nhận định sai lầm về tư duy biện luận nhiều người mắc phải. Thực chất, đây là tư duy khách quan – công bằng, xét qua tất cả quan điểm lẫn góc nhìn mà không bảo vệ bất kỳ điều gì. Đồng thời, tư duy biện chứng còn hướng đến việc mở rộng suy nghĩ, chứ không bắt buộc bạn phải bảo vệ mỗi quan điểm có sẵn của mình.
2.3. Tư duy lập luận biện luận là không sáng tạo
Có phải bạn nghĩ rằng người sáng tạo khá phóng khoáng, thường vượt ra khỏi các khuôn khổ và có những ý tưởng bay bổng nên rất thiếu logic? Hoặc lo lắng rằng tư duy phản biện vì quá dựa vào logic, lý trí sẽ làm giảm tư duy sáng tạo?
Trên thực tế, tư duy biện chứng chính là nền tảng cốt lõi cho tư duy sáng tạo và cả hai nên được phối hợp song hành cùng nhau. Khi sử dụng các tiêu chuẩn khách quan trong phản biện để phân tích và đánh giá sự vật/sự việc, ta nhận thấy ưu và nhược điểm của chúng. Qua đó tạo cơ hội để ta sáng tạo và tìm ra cách cải tiến hay đưa ra đề xuất mới giúp giải quyết vấn đề hiệu quả hơn.
2.4. Tư duy phản biện chỉ cần ở lĩnh vực khoa học
Không chỉ ở lĩnh vực khoa học, bạn hoàn toàn có thể áp dụng tư duy lập luận phản biện vào mọi khía cạnh của cuộc sống. Điều này giúp bạn nhìn nhận vấn đề theo những góc độ khác nhau sâu sắc, toàn diện và đưa ra quyết định có cơ sở hợp lý.
Chẳng hạn nếu đang phân vân có nên tham gia một khóa học nào đó, bạn vừa dựa trên những thông tin giới thiệu về nội dung khóa học, vừa tự hỏi những câu hỏi sâu hơn như: Khóa học này dành cho những đối tượng nào? Chi phí có phù hợp với ví tiền? Và quan trọng lợi ích bạn nhận được sau khi kết thúc khóa học có thể ứng dụng vào công việc, đời sống? Thông qua việc trả lời những câu hỏi trên, bạn quyết định được mình có nên tham gia hay không.
3. Vì sao cần có tư duy phản biện trong cuộc sống?
Tư duy phản biện không đơn thuần chỉ là những ý kiến “phản biện” như tên gọi, mà còn là một kỹ năng cần thiết mỗi người nên học tập, rèn luyện và phát triển. Tùy thuộc vào từng đối tượng, việc sở hữu tư duy này sẽ mang đến những lợi ích khác nhau:
– Đối với trẻ nhỏ: Rèn luyện kỹ năng này giúp trẻ hiểu sâu hơn về thế giới, tự biết cách giải quyết vấn đề liên quan đến học tập, các mối quan hệ và dễ dàng đối phó với những thách thức, trở ngại trong cuộc sống. Bên cạnh đó, bằng việc đặt ra rất nhiều câu hỏi khi tư duy, trẻ thúc đẩy tính độc lập, nâng cao tính sáng tạo và khuyến khích sự tò mò hơn.
– Đối với cá nhân nói chung: Tư duy phản biện giúp một người ra quyết định sáng suốt sau khi đánh giá, phân tích và cân nhắc các lựa chọn ở mọi khía cạnh. Những quyết định này dẫn đến những lựa chọn tốt hơn có nhiều khả năng thành công hơn. Chưa kể, người có tư duy biện luận còn có khả năng trình bày ý tưởng, chia sẻ ý kiến và đưa ra phản hồi mang tính xây dựng, thuyết phục cao. Qua đó họ đạt được kết quả mong muốn trong công việc, học tập lẫn đời sống, đồng thời tránh được hiểu lầm, xung đột không đáng có.
– Đối với doanh nghiệp: Trong bối cảnh công nghệ toàn cầu hóa dễ tạo ra thách thức cho hầu hết các doanh nghiệp, thì việc đào tạo hay sở hữu đội ngũ nhân viên có kỹ năng tư duy phản biện cần được ưu tiên hàng đầu. Khi có vấn đề cần giải quyết, nhiều cá nhân sẽ cùng phản biện để đưa ra quyết định sáng suốt giúp doanh nghiệp cải thiện năng suất, tăng doanh thu và sự hài lòng của khách hàng, từ đó dễ dàng dẫn đầu trong thị trường cạnh tranh.
– Đối với du học sinh và người đi xin việc: Kỹ năng phản biện là điểm cộng đáng giá trên hồ sơ xin du học hoặc xin việc. đối với du học sinh, việc sở hữu kỹ năng tư duy phản biện không chỉ giúp bạn hiểu được các bài học trong sách vở, tài liệu tường tận, sâu rộng; mà còn giúp bạn đưa ra những biện luận trôi chảy trong khi viết tiểu luận và cả khi làm bài thi. Mặt khác, những nhân viên có tư duy biện luận tốt thường tạo nên các mối quan hệ lành mạnh, ít stress/căng thẳng, luôn cảm thấy hạnh phúc trong công việc và tự tin giải quyết khó khăn hơn so với người thiếu kỹ năng trên.
4. Cách để rèn luyện tư duy phản biện hiệu quả
Cũng như các kỹ năng khác, để có được kỹ năng tư duy biện chứng, bạn phải rèn luyện thường xuyên bằng nhiều cách khác nhau. Dưới đây là một số phương pháp hữu ích rèn luyện tư duy lập luận phản biện trở nên sắc bén và nhanh nhạy hơn:
4.1. Thực hành phân tích khi tiếp nhận thông tin
Nếu bạn vừa tiếp nhận được một thông tin, hay thấy một điều gì đó được chia sẻ trên mạng xã hội, đừng vội làm theo/tin ngay lập tức mà hãy tiến hành phân tích thật kỹ càng. Việc nghiên cứu sâu và “làm việc” với thông tin sẽ giúp bạn có cái nhìn khách quan và đưa ra quyết định đúng đắn.
Trong quá trình phân tích, bạn thu thập các thông tin bổ sung nếu cần, nhưng hãy lựa chọn thông tin từ nguồn chính thống, tránh nội dung ẩn danh hoặc đến từ những người/trang tin có nhiều tranh cãi. Ngoài ra, bạn cũng nên xem xét các nguồn dữ liệu, số liệu, hình ảnh và trích dẫn. Một số thông tin cũ chỉ đúng tại thời điểm được công bố và không phù hợp với thời điểm hiện tại.
4.2. Mở rộng suy nghĩ, xem xét ở nhiều khía cạnh
Mỗi người đều có quan điểm riêng, ngay cả những nhà bác học đưa ra những lập luận cũng có quan điểm và thành kiến cá nhân định hình suy nghĩ của họ. Vì vậy, khi nghe/thấy bất kỳ thông tin nào, trước tiên bạn nên mở rộng suy nghĩ và nhìn nhận vấn đề dưới nhiều góc độ, thay vì vội vàng “trói buộc” bản thân vào quan điểm có sẵn. Tiếp đó, bạn xem xét những điều này có thể ảnh hưởng đến suy nghĩ của bạn như thế nào. Khi bạn đã đánh giá tất cả thông tin, hãy hình thành kết luận của riêng mình về vấn đề đó.
Bước ra khỏi vùng an toàn, sống trọn với tiềm năng
Để bứt phá bạn cần dũng cảm bước ra khỏi vùng an toàn. Bởi đó là lúc ta tự tin theo đuổi đam mê, khám phá những điều mới và tận hưởng cuộc sống trọn vẹn nhất. Vậy vùng an toàn là gì? Làm thế nào để rời khỏi vùng…
4.3. Rèn luyện khả năng lắng nghe
Hãy nhớ rằng, tư duy phản biện không chỉ là có những lập luận sắc bén, đánh giá vấn đề logic, mà còn thể hiện ở thái độ cởi mở và suy nghĩ khách quan trong mọi việc. Chính vì thế, để thực hành tư duy lập luận phản biện hiệu quả, bạn cần học lắng nghe những gì người khác nói không phán xét. Điều này giúp bạn đồng cảm với suy nghĩ, mong muốn của người tranh luận, để từ đó đưa ra ý kiến phản biện mang tính tích cực và đề xuất phương án thuận lợi cho đôi bên.
4.4. Tập nhìn nhận và đánh giá chính mình
Một phần của việc rèn luyện để trở thành một người có tư duy biện luận liên quan đến việc tự phê bình chính mình. Theo đó, bạn cần tự nhìn nhận xem mình có những điểm mạnh, điểm yếu nào và đã đúc kết được những kinh nghiệm nào trên hành trình hoàn thiện và phát triển bản thân. Nếu chỉ chú trọng vào tư duy phản biện mà không có tư duy tự phê bình, bạn sẽ dễ mắc sai lầm khi đánh giá bất kỳ sự vật/sự việc nào, hay cố chấp cho mình là đúng nên dễ có tính kiêu căng và khó hòa hợp, duy trì mối quan hệ tốt với mọi người.
4.5. Đặt nhiều câu hỏi mở
Thay vì mải mê tìm cách làm thế nào để phản biện thật hùng hồn trước đám đông, bạn hãy bắt đầu từ việc đặt các loại câu hỏi mở khác nhau và xoáy sâu vào vấn đề. Dựa trên bằng chứng khách quan và phân tích logic, bạn không chỉ học được diễn đạt trôi chảy, mà ngày càng giỏi hơn trong việc xác định thông tin không đúng sự thật hoặc gây hiểu nhầm từ người khác.
4.6. Nâng cao kỹ năng giao tiếp
Khả năng giao tiếp cũng có ảnh hưởng nhất định đến sự phát triển của tư duy biện chứng. Nếu bạn tiến hành một cuộc đối thoại hòa nhã, biết lắng nghe và dẫn dắt câu chuyện sẽ giúp người đối diện dễ dàng thấu hiểu nội dung muốn truyền tải, qua đó tăng tính thuyết phục họ chấp thuận quan điểm bạn đưa ra hơn.
5. Rào cản khi rèn luyện tư duy phản biện
Nhằm đảm bảo năng lực suy nghĩ thấu đáo, rõ ràng và có quyết định sáng suốt trong mọi trường hợp, bạn cần nhận thức và loại bỏ những tác nhân gây ra các rào cản hạn chế năng lực tư duy phân tích. Bao gồm:
- Tính bảo thủ: Đây được xem là một trong những tác nhân nguy hiểm nhất gây khó khăn cho việc phát triển tư duy lập luận phản biện. Người bảo thủ thường có xu hướng từ chối lắng nghe, và khăng khăng giữ nguyên ý kiến cùng những định kiến ban đầu của bản thân. Việc này khiến họ khó tiếp cận được hết những khía cạnh khác nhau của một vấn đề và cũng khó thích nghi trong môi trường mới.
- Tự tin thái quá: Để tư duy phản biện, một người cần sẵn sàng đi ngược lại với những niềm tin vốn có của bản thân và suy xét vấn đề theo nhiều góc nhìn khác. Song, việc quá tự tin ngăn cản họ khỏi việc đánh giá đầy đủ các mặt của vấn đề và dễ mắc phải sai lầm không đáng.
- Thiếu trung thực: Thiếu trung thực với bản thân và những người xung quanh tác động xấu lên quá trình tư duy biện chứng. Khi cố tình nói dối hoặc lảng tránh sự thật, đồng nghĩa người đó đang tự giới hạn chính bản thân trong việc tiếp cận vấn đề toàn diện. Từ đó họ sẽ không thể đủ sáng suốt để phân tích, đánh giá và đưa ra hướng giải quyết hiệu quả.
- Sự lười biếng: Lười biếng là trạng thái ngại vận động, không muốn nỗ lực cố gắng và ngại hy sinh trước khó khăn thử thách. sự lười biếng là một trong những trở ngại lớn trong việc hình thành tư duy phản biện và tiếp cận đến nhiều mặt trái của vấn đề.
- Nỗi sợ hãi: Sợ hãi là một cảm xúc tiêu cực không nên có trong quá trình rèn luyện tư duy lập luận phản biện. Khi sợ hãi, ta thường không có đủ dũng cảm để nhìn nhận vấn đề thấu đáo, rõ ràng và khó đưa ra quyết định bởi lo sợ cách giải quyết đó sẽ ảnh hưởng đến bản thân và người xung quanh.
Nhìn chung, quá trình rèn luyện Tư duy phản biện [Critical Thinking] đòi hỏi mỗi người cần dành thời gian, sự kiên trì và đi theo hướng đúng đắn tiếp cận mọi vấn đề trong cuộc sống rõ ràng. Trong đó, để suy nghĩ thấu đáo, đa chiều và đưa ra lập luận, quyết định sáng suốt nhất, bạn cần thấu hiểu chính mình và phá vỡ được những rào cản trong suy nghĩ của bản thân.
Nếu đang gặp khó khăn trên hành trình rèn luyện tư duy phản biện hay không biết nên bắt đầu từ đâu, hãy lựa chọn đồng hành cùng LCV – Đơn vị tiên phong trong lĩnh vực đào tạo và phát triển Khai vấn tại Việt Nam từ 2013 theo tiêu chuẩn của ICF [Liên đoàn Khai vấn Quốc tế] qua chương trình Coaching Education Level 1 hoặc Dịch vụ khai vấn cá nhân [Coaching 1:1] .
Với sự đồng hành của đội ngũ chuyên gia đào tạo và khai vấn LCV dày dặn kinh nghiệm, sau khóa học, bạn sẽ nhận được những lợi ích vượt trội để phát triển tư duy biện luận:
- Khám phá được những điểm mù và rào cản bên trong tự mình không thấy được, để giải quyết từ cốt lõi vấn đề thật sự.
- Thành thạo nghệ thuật và khoa học của việc đặt câu hỏi trước mọi vấn đề ở nhiều khía cạnh. Qua đó bạn sử dụng hiệu quả và phát triển khả năng tư duy phản biện để hoàn thiện chính bản thân mình, đồng thời tự tin khám phá những cơ hội, giảm thiểu những quyết định sai lầm nhằm đạt được những mục tiêu lớn của cuộc đời. Tăng năng lực nhận thức và quản lý cảm xúc – phần chi phối mọi hành động và lựa chọn của bạn trong tất cả các khía cạnh cuộc sống. Từ đó thông suốt suy nghĩ và tăng khả năng chịu trách nhiệm trước mọi vấn đề.