Từ xa xưa, nhân sâm đã được mọi người coi như một loại thần dược quý hiếm, được sử dụng để tăng cường sinh lực, bồi bổ sức khỏe, phòng chống bệnh tật, kéo dài tuổi thọ,… Hiện nay, trên thị trường nhân sâm được bán rất nhiều, đủ loại, như hồng sâm, bạch sâm, rượu sâm, trà sâm, các loại mỹ phẩm có sâm...
Tuy nhiên, nếu dùng không đúng, nhân sâm sẽ gây ngộ độc, làm bệnh nặng thêm, thậm chí gây chết người.
Thành phần chủ yếu của nhân sâm gồm saponin triterpenoid tetracyclic, nhóm dammaran [gọi chung là ginsenosid], có tới gần 30 saponin khác nhau.
Theo Y học cổ truyền, nhân sâm được coi là đầu vị của thuốc bổ khí và đứng đầu trong 4 vị thuốc quý của Đông y: sâm, nhung, quế, phụ. Với công năng bổ khí, ích huyết, sinh tân, định thần, ích trí, nhân sâm được dùng để trị chứng chân khí suy kém, cơ thể thường xuyên có cảm giác mệt mỏi, đoản hơi, đoản khí, chân tay lạnh, mạch yếu, người gầy yếu, cơ thể mới ốm dậy, kém ăn, trí nhớ suy giảm, người ở trạng thái căng thẳng thần kinh, trong người nóng, háo khát, đái tháo, tim loạn nhịp, sinh dục kém, trẻ em quá gầy yếu, chậm lớn,...
Có thể chỉ dùng 1 vị sâm: nhân sâm thái mỏng, hãm với nước sôi, nhiều lần, ngày có thể dùng 4-10g. Hoặc ngâm rượu: 50g nhân sâm thái mỏng ngâm rượu 3 lần. Lần 1 ngâm với 600ml rượu 35-40 độ, ngâm 1 tháng; lần 2 ngâm 500ml trong 3 tuần; lần 3 ngâm với 400ml rượu trong 2 tuần. Sau gộp dịch chiết 3 lần. Ngày uống 20-30ml.
Do có tác dụng bổ khí, nhân sâm còn được dùng trong nhiều bài cổ phương quý:
Bài Tứ quân tử thang: nhân sâm, bạch linh, bạch truật, mỗi vị 5g, cam thảo 3g. Ngày uống 1 thang dưới dạng sắc hoặc làm hoàn. Tác dụng bổ chân khí cho những người sức khỏe yếu hay mệt mỏi, kém ăn. Hoặc bài Bát trân thang: Kết hợp bài Tứ quân tử thang thêm các vị: xuyên khung, đương quy, bạch thược, thục địa, mỗi vị 5g. Ngày một thang dưới dạng sắc hay thuốc hoàn. Tác dụng: trị chứng cả khí và huyết đều suy, người mệt mỏi, chân tay vô lực, đoản hơi, thiếu máu, da xanh xao, gầy còm, kém ăn.
Những ai không nên dùng hoặc cần thận trọng khi dùng nhân sâm?
Nhân sâm tuy là loại thuốc bổ khí đầu vị, song không phải dùng cho mọi đối tượng được. Người thường xuyên bị đầy trướng bụng, căng tức, đau bụng, sôi bụng, phân nát, lỏng hoặc tiêu chảy không được dùng.
Đặc biệt, nếu bị đau bụng, tiêu chảy, dùng nhân sâm có thể gây nguy hiểm đến tính mạng. Người bị nôn mửa, trào ngược, tăng huyết áp cũng không nên dùng. Vì sâm lúc đầu có tác dụng tăng huyết áp, sau lại hạ. Do vậy nếu ở trạng thái tăng huyết áp dễ dẫn đến tai biến mạch máu não.
Phụ nữ trước ngày sinh cũng không nên dùng sâm.
Người hay mất ngủ nhưng sức khỏe yếu mà muốn dùng sâm nên dùng buổi sáng với liều lượng thấp, khoảng 2-3g/ngày. Cần lưu ý không dùng lô sâm [đầu núm rễ củ sâm], vì có tác dụng gây nôn. Không dùng kèm với vị lê lô và ngũ linh chi.
Trẻ em cơ thể yếu, kém ăn, chậm phát triển về thể lực và tinh thần có thể dùng nhân sâm, song không nên quá lạm dụng vì sẽ làm cho trẻ bị kích dục sớm./.
Nhiều người vẫn coi nhân sâm là một thứ "tiên dược", mà không biết rằng đây là loại thuốc lợi bất cập hại với trẻ nhỏ.
"Thương nhau như thế bằng mười hại nhau"
Bà Thanh – bà nội của bé Hồng Anh [tổ 10 - Dịch Vọng - Cầu Giấy] lúc nào cũng có một củ sâm cất cẩn thận trong tủ. Với ông bà, sâm như một thứ thần dược. Mỗi khi mệt mỏi “Chỉ cần một lát sâm là tỉnh người ngay. Cũng nhờ có sâm mà bao nhiêu năm nay, người tôi chẳng có tí rôm, sảy nào, dù trời nóng bức đến mấy.” – bà hồ hởi kể.
Mới có cô cháu nội đầu lòng, bà chăm cháu như chăm trứng mỏng. Không phụ lòng bà, cô bé tròn mũm mĩm, da trắng, môi đỏ, xinh như một thiên thần. Nhưng chẳng hiểu sao, “thiên thần nhỏ” của bà Thanh thường bị nổi mẩn khắp người. Nhìn những vùng da đỏ ửng khắp mặt, lưng, chân tay của cháu, lòng bà Thanh như lửa đốt. Cô bé Hồng Anh bứt rứt không yên, quấy khóc suốt ngày, lơ là cả việc ăn uống làm bà nội càng sốt ruột.
Chẳng cần suy nghĩ, bà lấy ngay “thần dược” của mình cho cháu dùng. Cả một củ sâm cỡ ngón tay cái người lớn, bà thái lát, hãm nước cho cháu uống. Chưa uống hết bình nước sâm của bà thì bé Hồng Anh đã phải vào viện tiếp nước vì cứ “ăn gì ra nấy”. Nguyên nhân làm cho Hồng Anh bị tiêu chảy không có gì khác ngoài thứ nước “thần dược” của bà nội. Biết vậy nhưng bà Thanh vẫn cứ băn khoăn hỏi con dâu: Mẹ đã cho cả gừng, hãm cùng, thế mà cháu vẫn lạnh bụng là sao nhỉ?!
Bà Thanh đã đúng khi cho gừng vào hãm cùng nhân sâm để hạn chế tính hàn, tuy nhiên vì bà đã cho bé Hồng Anh uống quá nhiều nên bé bị ngộ độc. Cũng còn may là bé Hồng Anh chỉ bị tiêu chảy. Một số người dùng nhân sâm và chế phẩm với liều quá cao, hoặc quá dài ngày còn bị ngộ độc với biểu hiện nguy hiểm như tăng huyết áp, chảy máu mũi, thần kinh hưng phấn quá độ, nổi mề đay, mẩn ngứa, thậm chí co giật... Y học gọi những triệu chứng này là “hội chứng ngộ độc nhân sâm”. Không chỉ trẻ nhỏ, nếu người lớn uống quá nhiều sâm cũng có thể bị ngộ độc.
Cũng bởi biết nguyên nhân làm cho bé Hồng Anh phải nhập viện là vì uống nhân sâm, nên bác sỹ đã tư vấn cho bà Thanh về mặt trái của nhân sâm đối với sức khoẻ của trẻ nhỏ. Bà Thanh nghe nói mà chột dạ: “Nếu không biết mà cứ cho cháu uống thường xuyên thì thành hại cháu quá!”
Nhân sâm khiến trẻ phát dục sớm
Trong nhân sâm chứa hơn 15 yếu tố vi lượng, có tác dụng chống mệt mỏi, tăng sức đề kháng, thúc đẩy công năng của tuyến sinh dục nam và nữ, tăng khả năng ghi nhớ và năng lực phân tích... Nhân sâm đứng đầu trong các vị thuốc bổ nhưng vẫn là thuốc, nên không phải muốn dùng thế nào cũng được và không phải ai cũng dùng được bởi thể trạng, bệnh tình khác nhau. Việc dùng tùy tiện đôi khi “lợi bất cập hại”.
Nguy hiểm hơn, một trong những đặc tính của nhân sâm là kích thích cơ thể tiết ra các nội tiết tố sinh dục. Nếu tùy tiện cho trẻ dùng thực phẩm hoặc các thức ăn có chứa nhân sâm thể làm kích thích quá trình phát dục khiến đứa trẻ phát dục sớm, nhất là những bé trai ở độ tuổi từ 13 - 16 tuổi. Hơn nữa, nhân sâm còn khiến trẻ bị rối loạn đường tiêu hóa, thần kinh không bình thường, lâu dài dẫn đến mất ngủ và dễ bị kích động.
Trong Nhi khoa Đông y, nhiều chứng bệnh rất cần dùng nhân sâm nói riêng và các loại sâm khác nói chung như đẳng sâm, cát lâm sâm, tây dương sâm, thái tử sâm.... Chẳng hạn, khi trẻ bị suy dinh dưỡng, còi xương, suy nhược cơ thể sau ốm, thiếu máu… thì nhân sâm có thể được sử dụng với vai trò là một thành phần trong sự kết hợp với các dược liệu khác của một số bài thuốc để hồi phục sức khỏe, bồi bổ cơ thể cho trẻ nhỏ.
Đối với trẻ em thể chất khỏe mạnh, phát triển bình thường, không bị mắc các bệnh lý thuộc hư chứng thì các bác sĩ khuyên không nên dùng nhân sâm để trị bệnh hay bồi dưỡng cho trẻ trong bất cứ trường hợp nào. Các bác sĩ khuyên rằng, trẻ không thể từ còi cọc mà trở thành béo tốt nhờ vào nhân sâm hay các thực phẩm đa chức năng khác. Nếu cần dùng thì trẻ phải được thầy thuốc chuyên khoa khám xét toàn diện để xác định, chẩn đoán chính xác và xem bệnh lý của trẻ thuộc thể loại nào, từ đó mới lựa chọn thuốc bổ cho phù hợp.
Hiện nay, những loại trà sâm, trà linh chi bày bán ở khá nhiều nơi: Hiệu thuốc, siêu thị các cửa hàng nhân chuyên biệt… với đủ chủng loại từ chè tan liền, chè túi lọc, tinh chất, bột linh chi, nấm linh chi nguyên chiếc, sâm củ, sâm lát, trà sâm... được nhập từ Hàn Quốc, Trung Quốc và cả hàng trong nước sản xuất. Hiện chưa có nghiên cứu nào chứng minh tác dụng của nhân sâm đối với sự phát triển của trẻ, do đó không nên lạm dụng nhâm sâm cho trẻ, kể cả trà sâm. Có thể những tác dụng phụ chưa nhìn thấy ngay, nhưng nếu cứ dùng thường xuyên thì sẽ gây nhiều hậu quả khác nhau.