“Người đảng viên, người cán bộ tốt muốn trở nên người cán bộ chân chính, không có gì là khó cả. Điều đó hoàn toàn do lòng mình mà ra. Lòng mình chỉ biết vì Đảng, vì Tổ quốc,vì đồng bào thì mình sẽ tiến đến chỗ chí công vô tư. Mình đã chí công vô tư thì khuyết điểm sẽ ngày càng ít,mà những tính tốt như sau ngày càng thêm. Nói tóm tắt, tính tốt ấy gồm có 5 điều: Nhân, Nghĩa, Trí, Dũng, Liêm” [Hồ Chí Minh. Toàn tập NXBCTQG tập 4, trang 466].
Ai cũng được học hành – Một ham muốn tột bậc
của Chủ tịch Hồ Chí Minh – Ảnh: TL
“Cần, kiệm, liêm, chính là nền tảng đời sống mới, nền tảng của thi đua ái quốc. Trời có 4 mùa: Xuân, Hạ, Thu, Đông. Đất có 4 phương: Đông, Tây, Nam, Bắc. Người có 4 đức: Cần, Kiệm, Liêm, Chính. Thiếu một mùa thì không thành trời; thiếu một phương thì không thành đất; thiếu một đức thì không thành người” [Hồ Chí Minh Toàn tập NXBCTQG tập 5, trang 293].
Hơn 60 năm qua, những lời nói, câu viết ấy, những giá trị cốt lõi trong tư tưởng và tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, như một sự tiếp nối và nhất quán về “tư cách một người cách mạng” được Nguyễn Ai Quốc – Hồ Chí Minh đưa lên hàng đầu trong các bài giảng về Đường cách mạng tại các lớp huấn luyện cán bộ cách mạng thời dựng Đảng [1925-1929] để hôm nay và lâu dài mai sau, lớp lớp đồng chí, đồng bào, con cháu của Người học tập, rèn luyện, làm theo. Trong những lời khuyên bảo, giảng huấn ấy nổi bật là chữ “Liêm” gắn chặt với bài học “Tu thân”, được Bác Hồ của chúng ta nêu cao và tự mình thực hành trước, nêu gương…
“Liêm – là đức tính trong sạch, không tham lam, không tham của công và của người khác”, cả từ điển tiếng Việt và từ điển Hán – Việt đều chú giải như vậy. Theo đó, liêm khiết là trong sạch đến độ thanh khiết, thuần khiết, tinh khiết, cao khiết, không một chút bụi bậm, nhơ bẩn. Liêm còn là liêm chính, ở đó có sự trong sạch gắn liền với sự ngay thẳng, một sự chân thật, trên căn bản lẽ phải, không chỉ là theo lẽ phải mà còn là bảo vệ lẽ phải, không gian dối, dối trá, thiên vị. Liêm phải gắn liền với sỉ, liêm sỉ – giữ mình sao cho trong sạch, tránh những điều phải xấu hổ, hổ thẹn với mọi người, trước nhất là hổ thẹn với lương tâm của chính mình.
“Liêm” là một trong “tứ đức” [cần, kiệm, liêm, chính], là một trong “ngũ thường” [nhân, nghĩa, trí, dũng, liêm], trong tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh và đây là một đặc sắc, sáng tạo trong tư duy đạo đức, triết lí đạo đức của Người. Hồ Chí Minh đã sử dụng nguyên vẹn 3 chữ: nhân, trí, dũng của Khổng Tử, lấy thêm chữ nghĩa của Mạnh Tử; và đưa vào thêm chữ liêm, mà trước đó không một ai đưa vào “ngũ thường”. Đây không chỉ là chữ, là từ, là khái niệm, là chuẩn mực giá trị đạo đức, được dùng lại và đưa thêm vào mà quan trọng hơn, cơ bản nhất lại là ở chỗ Hồ Chí Minh đã có cách tiếp cận mới nên đã xác định nội hàm mới về chất để các từ khái niệm đạo đức truyền thống trở thành những chuẩn mực, giá trị đạo đức cách mạng, thực hiện một cuộc cách mạng về đạo đức. Theo quan điểm của Hồ Chí Minh, Đảng phải là đạo đức, là văn minh “thì mới hoàn thành được sứ mệnh lịch sử vẻ vang của mình”. Hồ Chí Minh coi đạo đức cách mạng là nền tảng của người cách mạng, cũng như gốc của cây, ngọn nguồn, của sông của suối. Người vẫn thường nói, đối với con người, sức có mạnh mới gánh được nặng, mới đi được xa; người cách mạng phải có đạo đức cách mạng mới hoàn thành được nhiệm vụ cách mạng… Chăm lo cái gốc, cái nguồn, cái nền tảng ấy phải là công việc của toàn Đảng, toàn dân, của mỗi gia đình và mỗi người trong xã hội ta. Theo Hồ Chí Minh, phải có cái đức để đi đến cái trí. Vì khi đã có cái trí thì đức chính là cái đảm bảo cho người cách mạng giữ vững được chủ nghĩa mà mình đã giác ngộ, đã lựa chọn, đã tiếp nhận, đã đi theo. Nói về liêm, Hồ Chí Minh đã dẫn lời của Khổng Tử: “Người mà không liêm không bằng súc vật”. Hơn thế đây coi là một phẩm chất nhân cách của con người trong các mối quan hệ xã hội, trong đối nhân xử thế, là một phẩm chất xã hội của cá nhân và của cộng đồng.
Theo Hồ Chí Minh thì “Liêm là không tham địa vị, không tham sung sướng, không tham người tâng bốc mình. Vì vậy mà quang minh chính đại, không bao giờ hủ hóa. Chỉ có một thứ ham là ham học, ham làm, ham tiến bộ”… Liêm là không tham danh vị, không tham sống, không tham tiền, không tham sắc. Người cán bộ đã dám hy sinh cho Tổ quốc, cho đồng bào, hy sinh vì nghĩa thì không ham gì hết…”, “Tham tiền của, tham địa vị, tham danh tiếng, tham ăn ngon, tham sống yên đều là bất liêm”… “Dìm người giỏi để giữ gìn danh tiếng của mình… gặp việc phải mà sợ khó nhọc, nguy hiểm không dám làm… gặp giặc mà rụt rè mà không dám đánh đều trái với liêm, đều là bất liêm”. Như vậy trong Liêm có Chính, có Nghĩa, có Nhân, có Dũng; bất liêm là biểu hiện và bắt nguồn từ bất nhân, bất chính, bất nghĩa, vô dũng. Liêm gắn liền với liêm sỉ, từ sự hổ thẹn của con người về điều gì và với ai, ở đâu, khi nào mà ta nhận ra cái đức liêm, đức nhân, đức nghĩa, đức chính của con người, đánh giá được một cách trực giác về trình độ trưởng thành của nhân tính, nhân cách, nhân phẩm, tức phẩm giá làm người của con người và của cộng đồng dân tộc. Đây là điều mà Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Một dân tộc biết cần kiệm, biết liêm sỉ là một dân tộc giàu về vật chất, mạnh về tinh thần, là một dân tộc văn minh tiến bộ”. Liêm và Sỉ, bất liêm và vô sỉ, do vậy đã trở thành trung tâm của sự phán xử, đánh giá về trình độ phát triển của con người, cơ sở của tiến bộ xã hội.
Nêu cao đức liêm khiết, liêm chính trong giáo dục, tự giáo dục và “giáo dục lại” của mọi người Việt Nam, trước hết là đối với cán bộ, đảng viên, Hồ Chí Minh cũng là mẫu mực trong thực hành tu thân. Tu thân là tự rèn luyện, tự giáo dục về đạo đức cách mạng để phụng sự tổ chức, phụng sự nhân dân, làm người con Trung Hiếu. “Trung với nước. Hiếu với dân,nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng vượt qua, kẻ thù nào cũng đánh thắng”; “kẻ thù” không chỉ là giặc ngoại xâm mà còn là giặc “nội xâm” – chủ nghĩa cá nhân. “Chủ nghĩa cá nhân đẻ ra trăm thứ bệnh nguy hiểm: quan liêu, mệnh lệnh, bè phái, chủ quan, tham ô, lãng phí. Nó trói buộc, nó bịt mắt những nạn nhân của nó, những người này bất kỳ việc gì cũng xuất phát từ lòng ham muốn danh lợi, địa vị cho cá nhân mình, chứ không nghĩ đến lợi ích của giai cấp, của nhân dân, chủ nghĩa cá nhân là một trở ngại lớn cho việc xây dựng chủ nghĩa xã hội. Cho nên thắng lợi của chủ nghĩa xã hội không thể tách rời thắng lợi của cuộc đấu tranh trừ bỏ chủ nghĩa cá nhân”.
Đây chính là nội dung của khái niệm “tu thân” theo tư tưởng đạo đức cách mạng của Hồ Chí Minh, một khái niệm cơ bản của đạo đức học phương Đông truyền thống – Tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ, được biến đổi và nâng cao về chất. Tu thân là “sửa mình” để mình luôn trong sạch. Liêm, liêm khiết, thanh liêm, liêm chính, trong sạch và ngay thẳng. Tu thân là đối với mình, là tự mình từ đó mà đối với việc và đối với người khác, từ tu thân mà đối nhân xử thế. “Là học tập cái tinh thần xử trí mọi việc, đối với mọi người và đối với bản thân mình” là thực hành chủ nghĩa Mác-Lênin bằng cách ra sức làm tròn nhiệm vụ cách mạng và sống với nhau có tình có nghĩa”.
Tu thân xét từ chiều sâu tâm lý của chủ thể nhân cách chính là cái trình độ, năng lực làm chủ ham muốn. Ham muốn là cái lẽ thường tình, là “thói đời”, là tính người phổ biến của con người thực, sống ở đời và làm người. Không chỉ là sự phong phú đa dạng, mạnh mẽ hay nghèo nàn, đơn điệu, yếu ớt nơi ham muốn của mỗi người. Rất quan trọng còn là định hướng giá trị xã hội và văn hóa, đạo đức và chính trị của những ham muốn ấy. Hơn thế còn là cách thức theo đuổi của con người để thỏa mãn nhu cầu ham muốn. Ham muốn do vậy trở thành tiêu chí cơ bản, phép màu thử nghiệm để nhận ra cái cốt cách, bản lĩnh của mỗi con người trong đối nhân, xử thế, trong sự tự thực hiện bổn phận của mỗi người với mọi người và đối với chính bản thân mình. Tinh thần này đã được thể hiện trong một bài của Bác Hồ trả lời các nhà báo nước ngoài, đăng toàn văn lần đầu trên báo Cứu Quốc, số ra ngày 21-1-1946, tại Hà Nội. Bài viết có đoạn như sau:
“Nhân dịp các bạn tân văn, ký giả ngoại quốc hỏi đến, tôi xin đem câu trả lời của tôi công bố ra cho đồng bào trong nước và các nhân sĩ nước ngoài đều biết:
Tôi tuyệt nhiên không ham muốn công danh phú quý chút nào. Bây giờ phải gánh vác chức Chủ tịch là vì đồng bào ủy thác thì tôi phải gắng sức làm. Bao giờ đồng bào cho tôi lui, thì tôi rất vui lòng lui. Tôi chỉ có một sự ham muốn, ham muốn tột bậc là làm sao cho nước ta hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành. Riêng phần tôi thì làm một cái nhà nho nhỏ, nơi có non xanh, nước biếc để câu cá, trồng rau, sớm chiều làm bạn với các cụ già hái củi, trẻ em chăn trâu, không dính líu đến vòng danh lợi…”
Ở Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh thì mọi sự đều công khai và minh bạch trong sự lựa chọn và xác định, theo đuổi và thực hiện tới cùng, từ thời tuổi trẻ cho tới lúc “đi xa”. Không chỉ công khai minh bạch mà còn là dứt khoát quyết liệt, khẳng định và phủ định. Đó là “chỉ có một ham muốn, ham muốn tột bậc”… là “tuyệt nhiên không ham muốn công danh phú quý chút nào”… “không dính líu gì với vòng danh lợi”. Đây không phải là sự biện luận cùng phép tu từ trong ngôn ngữ văn bản. Đây là cốt cách, bản lĩnh của một con người, nhân cách tự do, “tự do tin tưởng, tự do tổ chức”, tự do trong suy nghĩ và hành động của một chiến sĩ cách mạng, lãnh tụ của dân tộc, của Đảng. Con người đó là Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh, là Bác Hồ kính yêu của tất cả chúng ta, của mỗi người Việt Nam yêu nước, thương nòi.
Một năm trước ngày đi gặp các bậc cách mạng đàn anh khác, Bác còn căn dặn: “Muốn giáo dục nhân dân làm cho mọi người đều tốt cả thì cán bộ, đảng viên phải tự giáo dục, rèn luyện hàng ngày. Người xưa còn biết tu thân… Đảng viên, cán bộ ta từ nhân dân anh hùng mà ra, phải sống cho xứng đáng với nhân dân và Đảng anh hùng”.
“Đảng anh hùng” đó cũng đồng nghĩa “Đảng ta là đạo đức, là văn minh”. Hồ Chí Minh đã định nghĩa, định tính, định chất về Đảng như vậy, Đảng do Người sáng lập và rèn luyện dìu dắt, trở thành “Đảng ta” trong suy nghĩ và mong đợi thiết tha của mọi người dân nước Việt về “Đảng của mình” độc đáo và riêng biệt có một không hai.
Nguyễn Đức Thạc
daidoanket.vn