ADR [tiếng anh là Adverse Drug Reactions] là một thuật ngữ rộng dùng để đề cập đến các tác dụng không mong muốn khi sử dụng bất kỳ loại thuốc nào đó. Ví dụ về phản ứng có hại của thuốc như dị ứng, sốc phản vệ, suy giảm chức năng của gan, thận,...
- BMI và công thức tính chỉ số khối của cơ thể
Người dùng bị dị ứng khi sử dụng thuốc chống đông máu
ADR là gì?
Theo định nghĩa của Tổ chức Y tế thế giới WTO, ADR - “ Phản ứng có hại của thuốc là phản ứng độc hại, không được định trước, xuất hiện ở liều thường dùng cho người để phòng bệnh, chẩn đoán hay chữa bệnh hoặc nhằm thay đổi một chức năng sinh lý. Định nghĩa này không bao gồm các trường hợp thất bại trị liệu, quá liều, lạm dụng thuốc, không tuân thủ và sai sót trong trị liệu ”.
Như vậy, phản ứng có hại của thuốc có thể được coi là một dạng độc tính. Tuy nhiên, độc tính thường xảy ra khi dùng quá liều hoặc sai cách. Tác dụng phụ là những điều ngoài ý muốn xảy ra trong phạm vi trị liệu. Bởi vì tất cả các loại thuốc đều có khả năng gây ra các phản ứng có hại nên việc phân tích lợi ích rủi ro [cân nhắc giữa lợi ích với nguy cơ mắc ADR] trước khi kê đơn là cần thiết.
Ở Mỹ, 3 đến 7% tổng số ca nhập viện là do phản ứng có hại của thuốc. Trong số đó khoảng 10 đến 20% ca gặp tình trạng nghiêm trọng. Mặc dù không thống kê được chính xác số lượng bệnh nhân do mắc ADR nhưng đây thực sự là một vấn đề liên quan đến sức khỏe cần chú trọng. Tỷ lệ và mức độ nghiêm trọng của các phản ứng có hại của thuốc thay đổi tùy theo đặc điểm của bệnh nhân [ví dụ: độ tuổi, giới tính, dân tộc, những dấu hiệu cùng lúc, yếu tố di truyền hoặc địa lý]; các yếu tố thuốc [ví dụ: loại thuốc, đường dùng, thời gian điều trị, liều lượng]. Tỷ lệ mắc tác dụng phụ cao hơn ở những người cao tuổi hoặc trẻ em.
Các bác sĩ thường test trước khi chỉ định cho bệnh nhân dùng thuốc
Ví dụ về phản ứng có hại của thuốc
Ví dụ về phản ứng có hại của thuốc phổ biến nhất là dị ứng, chóng mặt, buồn nôn, rối loạn tiêu hóa,... Nó được phân loại theo mức độ từ nhẹ, trung bình, nặng hoặc gây tử vong. ADR nặng hoặc gây chết người thường được bác sĩ hoặc nhà sản xuất cảnh báo trong thông tin về đơn thuốc.
Các triệu chứng có thể biểu hiện ngay sau liều đầu tiên hoặc chỉ sau khi sử dụng trong thời gian dài. Ở người cao tuổi, ADR có thể gây suy giảm chức năng, thay đổi trạng thái tinh thần, không phát triển mạnh về thể chất, mất cảm giác ngon miệng, nhầm lẫn và trầm cảm.
ADR dị ứng thường xảy ra ngay sau khi dùng thuốc nhưng thường không xảy ra sau liều đầu tiên. Các triệu chứng bao gồm ngứa, phát ban, phù nề đường hô hấp trên hoặc dưới với khó thở và hạ huyết áp. Mọi người có thể theo dõi ví dụ cụ thể hơn trong bảng sau:
Bảng 1: Phản ứng da với thuốc
| Biểu hiện | Ví dụ cụ thể |
| Phát ban như phun trào bắt nguồn từ thân cây | Kháng sinh, thuốc chống co giật |
| Mề đay [Một tình trạng ở da đặc trưng bởi đỏ không đều, các mảng cao và ngứa dữ dội, thường là do phản ứng dị ứng] | Hầu hết các loại thuốc |
| Viêm xuất huyết [Chảy máu dưới da, gây biến màu đỏ / tím] | Allopurinol |
| Viêm da [Viêm da, do tiếp xúc với tia UV]. | Griseofulvin, sulphonamide |
| Hội chứng Steven Johnson Allopurinol Viêm da tiếp xúc [Viêm da] | sulphonamide, thuốc chống co giật Kháng sinh |
Bảng 2: Biểu hiện lâm sàng của tình trạng quá mẫn thuốc qua trung gian miễn dịch
| Biểu hiện | Đặc điểm lâm sàng |
| Sốc phản vệ [phản ứng dị ứng nặng] | Mề đay hoặc phù mạch [như mô tả ở trên], kích thích / viêm mũi, hen suyễn, đau bụng |
| Phổi | Hen suyễn, viêm mô phổi |
| Tim | Viêm cơ tim |
| Gan | Viêm gan |
| Huyết học [Máu] | Sự thiếu hụt của các tế bào hồng cầu, tiểu cầu, bạch cầu [ví dụ bạch cầu trung tính] |
| Thận | viêm thận |
Nguyên nhân và cách phòng tránh ADR
Hầu hết các phản ứng có hại của thuốc đều liên quan đến liều dùng; đối tượng sử dụng. Thông thường, nếu liên quan đến liều lượng thì có thể dự đoán trước nhưng nếu do người dùng hay các yếu tố khác thì không thể đoán trước. Khi liên quan đến liều đặc biệt, có thể là kết quả của việc giảm độ thanh thải thuốc ở bệnh nhân suy chức năng gan , thận hoặc do tương tác thuốc này - thuốc kia. Hoặc cũng có thể do sử dụng đồng thời 2 loại thuốc với nhau. Các bác sĩ khuyến cáo có những loại thuốc tuyệt đối không được dùng cùng lúc vì rất nguy hiểm. Đó cũng là lý do mà họ khuyên bạn phải khai báo tất cả những loại thuốc đang hoặc mới dùng trong thời gian gần đây, kể cả thảo dược tự nhiên.
Triệu chứng dị ứng không liên quan đến liều và cần phải test trước. Dị ứng thường xuất hiện khi một loại thuốc hoạt động như một kháng nguyên. Sau khi bệnh nhân bị mẫn cảm, việc tiếp tục tiếp xúc với hóa chất sẽ tạo ra một trong nhiều loại phản ứng dị ứng khác nhau. Đó là lý do mà bác sĩ thường hỏi về tiền sử và xét nghiệm da để dự đoán trước khi kê đơn. Những phản ứng có hại khác do di truyền đôi khi có thể xảy ra với tỷ lệ nhỏ.
Khi xuất hiện những tác dụng ngoại ý ngay sau khi dùng thuốc thì có thể hạn chế bằng cách điều chỉnh liều lượng thuốc. Tuy nhiên cần chẩn đoán kỹ, chính xác. Trong trường hợp này, đôi khi có thể được cho ngưng dùng thuốc này, sử dụng liệu pháp điều trị thay thế.
Phòng ngừa các phản ứng có hại của thuốc đòi hỏi phải làm quen với thuốc và các phản ứng lâm sàng với nó. Phân tích dựa trên liều lượng được sử dụng để kiểm tra các tương tác thuốc tiềm ẩn; lặp lại bất cứ khi nào liều dùng thuốc được thay đổi. Với người cao tuổi hoặc trẻ em càng phải thận trọng hơn.
Mới gần đây, một phụ nữ trẻ bị tử vong sau khi tiêm vắc-xin ngừa ung thư cổ tử cung mặc dù nơi tiêm chủng đã thực hiện đúng các quy định về tiêm chủng an toàn. Trước đó, một vắc-xin dùng ngừa 5 bệnh cho trẻ [5 trong 1] bị tạm ngưng sử dụng vì gây tử vong và tai biến cho một số trẻ. Tất cả đều trong quá trình điều tra tìm nguyên nhân nhưng không loại trừ các trường hợp đáng tiếc xảy ra là do phản ứng có hại của thuốc.
Ta cần biết, bất cứ thuốc nào, kể cả vitamin được cho là thuốc bổ đều có khả năng gây tai biến cho người sử dụng nó nếu không được dùng đúng cách, đúng liều, và đặc biệt khi cả dùng đúng cách đúng liều. Những bất lợi do dùng thuốc gây ra được gọi chung là “PHẢN ỨNG CÓ HẠI CỦA THUỐC” [người nước ngoài gọi ADR do chữ viết tắt của Adverse Drug Reactions]. ADR còn được gọi bằng tên khác như tác dụng phụ, tác dụng ngoại ý, tác dụng không mong muốn… nhưng ngay cả người không thuộc giới chuyên môn cũng nên làm quen, dùng ADR vì là chữ thông dụng trên toàn thế giới hiện nay.
|
|
| ADR được Tổ chức Y tế thế giới [WHO] định nghĩa: “ADR là tác dụng có hại xảy ra ngoài ý muốn khi dùng một thứ thuốc đúng liều, đúng đường dùng nhằm chữa bệnh, phòng bệnh hoặc chẩn đoán”. Ta nên lưu ý, nếu bị tai biến do dùng quá liều thuốc thì không gọi bị ADR mà là bị ngộ độc thuốc. |
Nên lưu ý, nhiều thuốc được lưu hành trên thị trường dược phẩm vẫn được các viện bào chế dược phẩm theo dõi ADR [được gọi là theo dõi thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 4] để nếu thuốc xuất hiện ADR quá nghiêm trọng sẽ tự ý ngưng lưu hành hoặc bị chính quyền cấm lưu hành thuốc đó. Trước đây, vào cuối thế kỷ trước, có thuốc giảm đau glafenin [biệt dược Glifanan] đã bị cấm lưu hành do gây dị ứng quá nặng nề. Cách đây không lâu, thuốc chống viêm trị đau xương khớp rofecoxib [Vioxx] đã được nhà sản xuất chủ động rút ra khỏi thị trường dược phẩm vì có nguy cơ gây biến cố tim mạch trầm trọng. Nhiều thuốc phải bán theo đơn bác sĩ, tức là chỉ khi bác sĩ khám bệnh ghi đơn thuốc nhà thuốc mới có quyền bán thuốc theo đơn đó, là vì chỉ có bác sĩ biết cách chỉ định thuốc, ghi cách dùng thế nào để phát huy tác dụng điều trị của thuốc đồng thời hạn chế mức thấp nhất hoặc không để xảy ra ADR.
Ngoại trừ một số ADR thuộc loại nhẹ chỉ gây khó chịu [như ADR gây buồn ngủ của thuốc kháng histamin trị dị ứng] có thể xảy ra thường xuyên [hễ dùng thuốc là bị], đa số ADR, đặc biệt ADR gây rối loạn nghiêm trọng [như suy thận cấp, hoặc bị tai biến do vắc-xin] rất hiếm khi xảy ra và chỉ xảy ra khi dùng liều cao hoặc dùng lâu ngày. Có loại ADR thuộc loại thường gặp [trong sách chuyên môn dược thường ghi ADR >1/100, tức 100 người dùng thuốc sẽ có hơn 1 người có nguy cơ bị ADR], có loại ADR thuộc loại ít gặp [1/1.000< ADR