Cách tái chế pin con thỏ

Hàng loạt điểm thu gom quay lưng với pin cũ

Thời gian gần đây, nhiều người dân tại Hà Nội đã than phiền về tình trạng ùn ứ pin cũ, đặc biệt là các loại pin tiểu [AA,AAA…] tại gia đình, mà chưa biết xử lý thế nào.

Chị Vũ Tường Vy [phường Tràng Tiền, quận Hoàn Kiếm] kể, 2 năm qua, gia đình chị đã tích được khoảng 10kg pin cũ. Đến lúc chuyển nhà, chị cần cho đi bọc pin để đồ đạc bớt lỉnh kỉnh, nhưng tất cả các điểm từng nhận gom pin cũ đều từ chối.

“Thật sự sốc khi đùng một cái, tất cả các điểm đều ngừng nhận, dù trước đó không lâu họ vẫn kêu gọi người dân mang pin cũ tới nộp hoặc đổi lấy quà.”

Tương tự, gia đình anh Nguyễn Cảnh Dương [phường Khâm Thiên, quận Đống Đa] cũng đang loay hoay với hai thùng pin cũ không nơi nào nhận.

“Có người hỏi sao không vứt đi cho đỡ chật nhà. Nhưng 1 viên pin có thể làm ô nhiễm 500 lít nước và 1 mét khối đất trong 50 năm, vậy hai thùng pin nhà mình sẽ gây ô nhiễm tới mức nào nếu thải ra môi trường?”

Mọi việc bắt đầu từ ngày 31/10/2021, khi Việt Nam Tái chế [VNTC] - chương trình hoạt động tích cực nhất trong việc nhận thu hồi, xử lý và tái chế rác thải điện tử [RTĐT, thông báo ngừng nhận các loại pin và ắc-quy chì. Sau đó, các tổ chức, hội nhóm bảo vệ môi trường khác như Green Life, Tắt đèn Bật ý tưởng,... và một số nơi như hệ thống siêu thị VinMart, Công ty Hanel Trading, … cũng đồng loạt từ chối nhận pin cũ.

VNTC giải thích rằng, việc loại pin ra khỏi danh mục thu gom là để phù hợp với Điều 54, 55 tại Luật Bảo vệ môi trường 2020. Các tổ chức, chương trình bảo vệ môi trường khác cũng nêu lý do tương tự cho động thái ngừng thu gom pin cũ.

Điều 54, 55 Luật Bảo vệ môi trường 2020 quy định, các tổ chức, cá nhân sản xuất, nhập khẩu phải có trách nhiệm tái chế và xử lý sản phẩm của mình theo tỷ lệ và quy cách bắt buộc, hoặc đóng góp tài chính vào Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam để hỗ trợ xử lý chất thải.

Nhà sản xuất, nhập khẩu vẫn im lặng

Trách nhiệm phải thu hồi sản phẩm đã qua sử dụng của nhà sản xuất, nhập khẩu pin đã được quy định tại Luật Bảo vệ môi trường năm 2005, tức 17 năm trước. Nhưng đến nay, vẫn chưa có nhà sản xuất, nhập khẩu nào ra thông báo chính thức rằng sẽ thường xuyên nhận lại pin cũ từ cộng đồng.

Theo tổ chức bảo vệ môi trường Green Life, hiện Công ty cổ phần Pin Hà Nội – Habaco mới là đơn vị duy nhất nhận thu gom pin cũ thường xuyên tại trụ sở công ty [chỉ thu các loại pin Con thỏ]. Thế nhưng, vị trí của Habaco [thị trấn Văn Điển, Thanh Trì] lại nằm khá xa trung tâm thành phố - nơi có lượng pin thải lớn, không thuận lợi cho phần lớn người muốn đi nộp pin cũ.

Ở Hội thảo trực tuyến “Xu hướng công nghệ xử lý rác thải điện tử” được tổ chức ngày 15/10/2021, PGS.TS Nguyễn Đức Quảng – Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội cho biết, năm 2020, người Việt Nam thải ra gần 263.000 tấn RTĐT. Số rác thải này tương đương với trọng lượng của hơn 1.500 chiếc máy bay Boeing 747. Trong khi đó, cả nước hiện có khoảng 30 công ty được cấp phép xử lý RTĐT với công suất từ 0,25 - 30 tấn/ngày, nhưng phần lớn chỉ tập trung tháo dỡ, theo PGS Quảng. Có thể thấy, lượng RTĐT chưa được tái chế, xử lý đúng cách [bao gồm cả pin] là khá lớn.

Hơn nữa, theo nghiên cứu “Thực trạng và chính sách phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực rác thải điện tử” của các chuyên gia thuộc Viện Chiến lược, Chính sách Tài nguyên và Môi trường [Bộ Tài nguyên và Môi trường], RTĐT tại Việt Nam vẫn chủ yếu được thu gom bởi “lực lượng” đồng nát, cơ sở ve chai/phế liệu hoặc cửa hàng sửa chữa & mua bán đồ điện tử.

Vì vậy, rất cần sự tham gia nhiệt tình hơn của các nhà sản xuất, nhập khẩu để giảm thiểu tác hại của RTĐT nói chung và pin nói riêng tới môi trường.

Theo Quyết định số 491/2018/ QĐ-TTg được Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 7/5/2018, đến năm 2025, 100% các nhà sản xuất thiết bị điện tử phải thiết lập và công bố các điểm thu hồi sản phẩm thải bỏ theo quy định của pháp luật.

Theo chị Mai Thị Thu Hằng, Giám đốc Phát triển kinh doanh Công ty TNHH Reverse Logistics Việt Nam, Đại diện quản lý chương trình VNTC, các doanh nghiệp có thể đặt những điểm thu gom pin cũ tại trường học và khu dân cư, thay vì chỉ nhận pin tại trụ sở. Bên cạnh đó, Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam có thể dùng khoản đóng góp tài chính bắt buộc của các nhà sản xuất & nhập khẩu để thành lập một chương trình thu gom, xử lý RTĐT do nhà nước quản lý.

“Nếu các nhà sản xuất & nhập khẩu cùng tham gia thu gom và xử lý pin, thì VNTC sẵn sàng đồng hành với họ.”

Không thể thiếu sự góp sức của cộng đồng

Mọi nỗ lực bảo vệ môi trường đều không thể thiếu sự đóng góp của cộng đồng. Chị Nguyễn Thị Thùy Linh, thành viên Ban quản trị của Green Life nhận xét, lượng pin được thu gom vẫn rất khiêm tốn so với số bị thải ra môi trường, hoặc được xử lý không đúng cách. Phần do người dân chưa nhận thức được sự độc hại của pin, phần do hiểu rõ nhưng không biết nộp cho nơi nào - đặc biệt là thời điểm hiện tại.

Bên cạnh đó, nhiều người ưu tiên bán đồ điện tử cũ cho “lực lượng” đồng nát hơn. Số RTĐT đó sẽ được bán lại cho các làng nghề tái chế phế liệu. Vấn đề ở chỗ, những nơi này chỉ tháo dỡ để lấy nhựa, nhôm, đồng… Phần còn lại sẽ đem đốt hoặc bỏ ra bãi rác - theo chia sẻ của một số “nghệ nhân” tại làng tái chế Đông Mẫu [Vĩnh Phúc]. Do đó, các chất độc trong pin và ắc quy vẫn bị rò rỉ ra môi trường.

Từ năm 2015 - 2016, nhiều tờ báo lớn đã phản ánh về tình trạng ô nhiễm chì nặng nề tại làng Đông Mai [Hưng Yên], nơi chuyên phá dỡ ắc quy và tái chế chì. Kết quả xét nghiệm máu cho thấy có tới 65,3% trẻ em tại làng bị ngộ độc chì, trong đó 10% cần phải được điều trị khẩn cấp.

Dù vậy, vẫn có một vài tín hiệu khả quan từ cộng đồng. Chị Hằng chia sẻ, sau khi VNTC ngừng nhận pin cũ, rất nhiều người đã nhắn tin và gọi điện cho chương trình để hỏi về các điểm thu gom còn hoạt động. Trong các group lớn về bảo vệ môi trường trên Facebook như Ý tưởng tái chế - Tái sử dụng, Tôn trọng Trái Đất - Respect Our Planet,... nhiều người cũng đăng bài hỏi về chủ đề tương tự. Điều này chứng tỏ, ngày càng có nhiều người quan tâm tới việc thu gom và xử lý pin đúng cách.

Về cơ bản, việc quy toàn bộ trách nhiệm thu hồi, xử lý và tái chế sản phẩm cho các nhà sản xuất, nhập khẩu là hợp lý. Tuy nhiên, chỉ khi họ nhiệt tình tham gia và nhận thức của cộng đồng về tác hại của pin cũ được nâng cao, thì quy định trên mới thực sự phát huy được hiệu quả.

Ngày nay, nhiều quốc gia châu Âu, châu Mĩ, Canada, Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc và một vài nước khác trên thế giới quan tâm đến vấn đề chế tạo pin. Mỗi quốc gia có quy trình riêng và mang lại những hiệu quả khác nhau. Trong đó, một số quy trình chỉ có thể tái chế được một phần như đồng và nhôm, một số khác tái chế hoàn toàn và tạo ra các sản phẩm thay thế như lithium carbonat, coban sunfat và niken sunfat. Nhưng nhìn chung, các quốc gia sử dụng phương pháp thủy luyện. Như vậy các thành phần chất lỏng trong pin được phân tách nhờ phản ứng với nhau. Tuy nhiên, trước khi thủy luyện, pin phải trải qua quá trình cơ học như cắt hay nghiền nhỏ và nhiệt phân hoặc nấu chảy.

Mỗi nhà máy có nguồn cung và đầu ra riêng. Nếu không cung cấp đủ lượng pin để tái chế, rất khó để có được một quy trình hiệu quả. Tương tự như vậy, nếu không đầu ra không ổn định, nỗ lực để tinh chỉnh ra sản phẩm cuối cùng trở nên vô nghĩa.

Trong năm 2018, lượng pin dùng để tái chế ước tính lên đến con số 97.000 tấn. Trong đó, 67.000 tấn sử dụng cho nhà máy ở Trung Quốc và 18.000 tấn được tái chế ở Hàn Quốc. Hai nước này dự trữ lượng lớn vật liệu cho sản xuất pin và cũng là những quốc gia đi đầu trong sản xuất pin. Do đó, hai nước này có nhu cầu lớn về nguyên liệu thô, chất dùng cho quá trình tái chế. Bên cạnh đó, các nhà sản xuất pin đóng vai trò nhà tái chế pin.

Ngày nay, có hơn 20 công ty tái chế pin ở Trung Quốc và khoảng 6 công ty tái chế pin ở Hàn Quốc. Nguyên liệu được thu gom cả trong nước và nước ngoài. Một số công ty Trung Quốc đã tận dụng lượng lớn pin có chất liệu tốt, phù hợp trong quá trình tái chế từ các xưởng và nhà máy trong khu vực thải ra. Tại Hàn Quốc, nhiều pin được nhập khẩu trực tiếp từ các cơ sở thu gom pin cũ tại các nước châu Á, châu Úc, Châu Âu và Bắc Mỹ. Pin sẽ được xử lý ngay tại nơi thu gom trước vận chuyển đến nơi tái chế.

Ở châu Âu và Bắc Mỹ, khối lượng pin lithium-ion được xử lý vẫn còn khá thấp. Lý do chính vì pin không tách rời để thu gom, mà thu gom nguyên những thiết bị chưa pin, sau đó đem bán lại  cho các công ty châu Á xử lý để tái sử dụng. Hầu hết các nhà tái chế bên ngoài Hàn Quốc và Trung Quốc khó khăn trong việc kết nối trực tiếp với nhà thu gom pin.

Pin được sử dụng nhiều hiện nay là pin LCO. Với hàm lượng 17% coban, những pin này ưu thế cao trong tái chế và thường mang lại lợi nhuận cao. Điều đó có nghĩa là việc tái chế các pin này mang lại những mặt tích cực trong chuỗi giá trị từ việc thu gom đến tái chế, nhờ vào giá coban cao.

Tuy nhiên, trong cả pin mới và pin cũ hiện như pin NCA, LFP và LMO chứa một  lượng coban nhỏ, không đáng kể. Với giá cả hàng hóa phải chăng, và các quy trình hiệu suất tốt và các sản phẩm đầu ra có giá trị, hầu hết các hóa chất này có thể được tái chế mang lại lợi nhuận nếu chúng được nhận dưới dạng phân tử. Tuy nhiên ngày nay sự phổ biến của pin công nghiệp, trong đó các phân tử được liên kết trong các mô-đun và đồng bộ với hệ thống làm mát và điện tử. Những thiết bị lớn này đòi hỏi chuyên môn và kĩ năng thành thục khi tháo rời. Hơn nữa, ngay từ đầu nhiều bộ pin không được tính toán đến việc tháo rời để tái chế về sau nên sẽ mất thời gian để xử lý. Điều này đã làm cho việc tái chế nhiều lần thành một quá trình tốn kém.

Hơn thế nữa, việc hợp nhất của các loại pin cùng chủng loại sẽ dần thay đổi vì các nhà máy có thể tối ưu và có thêm kinh nghiệm cho việc xây dựng mô hình tái chế pin và tự động hóa quy trình. Tuy nhiên, đây là một thách thức đối với kinh tế trong tái chế pin sao cho chi phí vật liệu thấp nhất như pin LFP.

Nguồn nguyên liệu tái chế chỉ mới là một phần trong cả thị trường tái chế rộng lớn từ các loại pin cho đến hàng phế liệu. Dự kiến khi nhu cầu vật liệu thô ngày càng tăng thì việc tái chế pin cũng sẽ phát triển mạnh mẽ trong dài hạn. Mặc dù việc tái chế pin lithium ngày càng phát triển nhưng chúng chỉ mới chiếm một phần nhỏ trong tổng số lượng pin thải ra. Tình hình cũng diễn ra tương tự với các kim loại như niken, nhôm và đồng.

Trường hợp ngoại lệ là coban. Vì lượng vật liệu có thể tái chế lớn nhất đến từ pin LCO đã có mặt trên thị trường trong một thời gian dài và có lượng coban trên 1 kg cao hơn trường hợp của NMC và NCA, khối lượng coban tái chế không đáng kể so với những gì hiện đang được sử dụng trong sản xuất. Năm 2018 có tới 14.000 tấn coban, tương đương hơn 10% nguồn cung từ các nguồn khai thác có sẵn từ việc tái chế. Tuy nhiên, khi thị trường coban nói chung tăng thị phần coban tái chế sẽ giảm khi lượng coban trong các loại NCA và NMC mới sẽ không bằng pin LCO.

Về giá trị thị trường, ngành tái chế pin lithium-ion vào năm 2025 sẽ xử lý pin và phế liệu pin với giá trị 2,6 tỷ USD theo giá kim loại hiện nay [tháng 12/2018]. Trong số này, coban chiếm 58% và lithium 17%. Nếu giá từ quý I.2018, khi cả giá coban và lithium đạt mức cao nhất, sẽ được sử dụng thay vào đó, tổng giá trị thị trường vào năm 2025 sẽ vượt quá 3,8 tỷ USD. Điều này cho thấy thị trường pin tái chế nhạy cảm như thế nào đối với những thay đổi trên thị trường hàng hóa.

Trị giá thị trường về tái chế là quan trọng không chỉ đối với lợi nhuận thực tế trong ngành tái chế. Nó cũng ảnh hưởng đến việc thu gom pin và đầu ra cho sản phẩm. Với giá hàng hóa cao hơn sẽ có nhiều chi phí hơn cho thị trường để khuyến khích người dùng thu gom và gửi pin đã sử dụng đến cơ sở tái chế. Như vậy, sẽ giúp ích nhiều cho việc giảm thêm chi phí pin, đồng thời thúc đẩy sử dụng lại pin lần thứ hai với giá cả hợp lý từ các nhà tái chế hoặc thậm chí được trả thêm cho nhà cung cấp pin dùng cho tái chế như nhà máy tân trang và nhà sản xuất.

Theo World Economic Forum