So sánh thơ đường và thơ hai-cư

Thiền và Thần đạo trong thơ Haiku. So sánh Thơ Haiku và Thơ Đường

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH

----------------------

NGUYỄN THỊ NGUYỆT TRINH

SO SÁNH TUYỆT CÚ VÀ HAIKU
VỀ PHƯƠNG DIỆN LOẠI HÌNH

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC

TP HỒ CHÍ MINH - 2017
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH

----------------------

NGUYỄN THỊ NGUYỆT TRINH

SO SÁNH TUYỆT CÚ VÀ HAIKU
VỀ PHƯƠNG DIỆN LOẠI HÌNH
Chuyên ngành: Văn học Trung Quốc
Mã ngành: 62.22.30.05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS. TS. Hồ Sĩ Hiệp

TP HỒ CHÍ MINH - 2017

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các số
liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai
công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Tp. Hồ Chí Minh, ngày 14 tháng 11 năm 2017
Tác giả luận án

Nguyễn Thị Nguyệt Trinh

MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
Danh mục bảng
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài.....................................................................1
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu.................................................................2
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu...................................................14
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu....................................................15
5. Phương pháp nghiên cứu..................................................................16
6. Những đóng góp của luận án...........................................................16
7. Kết cấu của luận án..........................................................................17
Chương 1: NHỮNG TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH NÊN SỰ TƯƠNG
ĐỒNG – DỊ BIỆT CỦA TUYỆT CÚ VÀ HAIKU
1.1 Những tiền đề cho sự hình thành thơ tuyệt cú và haiku............19
1.1.1 Điều kiện lịch sử - tự nhiên .........................................................19
1.1.2 Nền tảng văn hóa – tư tưởng......................................................21
1.1.3 Sự phát triển tự thân của văn học...............................................24
1.2 Sự hình thành thơ tuyệt cú và haiku...........................................25
1.2.1 Sự hình thành thơ tuyệt cú..........................................................25
1.2.2 Sự hình thành thơ haiku..............................................................28
1.2.3 Hai thể loại tinh hoa thuộc loại hình thơ cổ điển
phương Đông.................................................................................................30

1.3

Quan niệm thơ ca.......................................................................35

1.3.1 Khởi từ tâm hay bản chất trữ tình của thơ ca..............................35
1.3.2 Tính chính trị và tính duy mĩ........................................................39
1.3.3 Phong cốt và mono no aware – cốt tủy của trữ tình Trung Hoa và
Nhật Bản.........................................................................................................42
Chương 2: HỨNG THÚ TỰ NHIÊN, CẢM NGHIỆM NHÂN
SINH VÀ SUY TƯ TÔN GIÁO TRONG TUYỆT CÚ VÀ HAIKU
2.1 Hứng thú tự nhiên trong tuyệt cú và haiku................................51
2.1.1 Vẻ đẹp ý cảnh ..............................................................................62
2.1.1.1 Ý cảnh tinh tế hài hòa...............................................................66
2.1.1.2 Ý cảnh tịch tĩnh không hư.........................................................68
2.1.1.3 Tráng mĩ và bi mĩ......................................................................70
2.1.2 Thiên nhiên tượng trưng..............................................................74
2.1.2.1 Thiên nhiên và bước đi bốn mùa...............................................77
2.1.2.2 Màu sắc, hương thơm và âm thanh tương ứng…………

……81

2.1.2.3 Tỷ đức và như như....................................................................86
2.2 Cảm nghiệm nhân sinh trong tuyệt cú và haiku........................92
2.2.1 Bức tranh cuộc sống trong tuyệt cú và haiku..............................92
2.2.1.1 Vấn đề thân phận và tình cảm con người................................93
2.2.1.2 Hình ảnh quá khứ và cái nhìn hoài cổ thương kim.................101
2.2.1.3 Cái lớn lao và cái bình dị.......................................................103
2.2.2 Sự thể hiện con người trong tuyệt cú và haiku..........................105
2.2.2.1 Con người vũ trụ.....................................................................105
2.2.2.2 Con người thế tục....................................................................109
2.3 Suy tư tôn giáo trong tuyệt cú và haiku....................................112
2.3.1 Dấu ấn của Thiền.......................................................................113

2.3.2 Vai trò của Đạo..........................................................................122
2.3.3 Ảnh hưởng của Nho...................................................................125
Chương 3: VẺ ĐẸP NGHỆ THUẬT THƠ TUYỆT CÚ VÀ HAIKU
3.1 “Dĩ thiểu kiến đa” – “sự tình vắn tắt” hay sự phù hợp giữa nội
dung và hình thức của tuyệt cú và haiku..................................................131
3.1.1 Sự phong phú của tuyệt cú và sự đơn thuần của haiku về phương
diện đề tài......................................................................................................132
3.1.2 Lát cắt của đời sống hay là phương thức xử lý không gian.......133
3.1.3 Thơ ca của khoảnh khắc hay là năng lực làm chủ thời gian.....136
3.2 Âm luật.........................................................................................138
3.2.1 Những đặc thù về mặt âm học của ngôn ngữ dân tộc................138
3.2.2 Âm số ít oi hay là sự tinh giản của thơ ca.................................141
3.2.3 Âm vận hài hòa trong tuyệt cú và sự đơn thuần đạm bạc của
haiku....................................................................................................144
3.3 Từ ngữ và kết cấu........................................................................147
3.3.1 Ý tượng giản đơn và danh từ thiện mĩ.......................................147
3.3.2 Các thủ pháp nghệ thuật……………………………………………
153
3.3.2.1 Các thủ pháp tỉnh lược...........................................................153
3.3.2.2 Các thủ pháp dựa trên sự liên tưởng......................................156
3.3.3 Kết cấu mở hay khoảng trống trong thơ....................................160
3.3.3.1 Kết cấu nghi vấn.....................................................................160
3.3.3.2 Kết cấu trùng điệp...................................................................162
KẾT LUẬN........................................................................................172
TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................175
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ................................186

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Nxb: Nhà xuất bản
H.: Hà Nội
TP. HCM : Thành phố Hồ Chí Minh
Tr.: Trang

DANH MỤC CÁC BẢNG
STT
Tên bảng
01 Bảng 2.1 Thống kê những hình ảnh thiên nhiên thường gặp

Trang
55

02

trong tuyệt cú
Bảng 2.2 Thống kê những hình ảnh thiên nhiên thường gặp

58

03

trong haiku
Bảng 3.1 Cấu trúc một số ý tượng giản đơn thường gặp trong

149

04

tuyệt cú
Bảng 3.2 Cấu trúc một số ý tượng giản đơn thường gặp trong

150

haiku

1

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tuyệt cú và haiku – hai thể thơ hội tụ tinh túy vẻ đẹp thơ cổ điển
phương Đông. Nếu tuyệt cú – “hạt minh châu của thơ ca Trung Hoa” – long
lanh vẻ sáng hàm súc, dư ba đầy ý vị Đường thi thì haiku là thể thơ nhỏ xinh
như một đóa anh đào là niềm tự hào của thơ ca Nhật Bản vươn ra thế giới.
Trong khi nhiều thể thơ khác chịu sự hạn chế của lịch sử - thời đại thì tuyệt cú
và haiku có được sự năng động và sức sống mạnh mẽ với sự lan tỏa, ảnh
hưởng vượt không gian – thời gian. Mỗi thể thơ, trong một dạng thức bé nhỏ,
lại mang một khả năng biểu đạt dồi dào, là một niềm ngạc nhiên thú vị cho
người yêu thơ và các nhà nghiên cứu. Vì những lý do này, tuyệt cú và haiku
luôn nhận được sự quan tâm đặc biệt, và cùng với lòng yêu không hề vơi theo
năm tháng, những công trình nghiên cứu về chúng ngày càng dày dặn thêm.
Chọn đề tài này, chúng tôi tiếp tục tìm hiểu mảnh đất thơ cổ điển phương
Đông muôn đời “quen mà lạ”, đầy bí ẩn mà chứa đựng bao vẻ đẹp không nói
hết.
So với những công trình nghiên cứu đã có về tuyệt cú và haiku – chủ
yếu nghiên cứu từng thể loại độc lập, riêng rẽ - đề tài của chúng tôi đóng góp
một hướng tiếp cận khá mới. Dưới góc nhìn so sánh, tuyệt cú và haiku sẽ thể
hiện nhiều đặc điểm trên nhiều phương diện – hơn là nghiên cứu độc lập. Từ
đó đề tài góp phần làm sáng tỏ những nét đồng dị của hai thể thơ đặc sắc
trong thế giới thơ ca phương Đông.
Trong văn học trung đại Việt Nam, tuyệt cú – thường được gọi là tứ
tuyệt - cũng là một thể thơ được yêu thích và sáng tác rộng rãi, sức sống của
thể loại đã vượt qua những giới hạn không thời gian, không ngừng biến đổi và

2

tỏa sáng. Vì vậy nghiên cứu so sánh tuyệt cú (Trung Hoa) và haiku (Nhật
Bản) cũng là để hiểu rõ hơn văn học của nước nhà.
Từ lâu thơ Đường – trong đó tuyệt cú đóng vai trò quan trọng – đã
được lưu tâm trong nhà trường phổ thông. Haiku được thế giới biết đến ởViệt
Nam vẫn còn tương đối lạ lẫm, gần đây mới được đưa vào giảng dạy. Việc
dạy học hai thể thơ này đối với giáo viên luôn là một công việc hay mà khó.
Cấu trúc chương trình Ngữ văn trên cơ sở kết hợp trục lịch sử văn học và trục
thể loại theo định hướng vận dụng nguyên tắc tích hợp và mở rộng tri thức
“cửa sổ văn hóa”, thơ Đường luật (Việt Nam) – Thơ Đường (Trung Quốc) và
thơ Haiku (Nhật Bản) được đặt bên cạnh nhau. Với đề tài này, chúng tôi hy
vọng góp phần giúp dạy học tốt hơn thơ tuyệt cú và haiku nói riêng, thơ cổ
điển phương Đông nói chung trong nhà trường, khi tiếp cận văn bản, ngoài
tính chỉnh thể tác phẩm như một sinh mệnh trọn vẹn, phần nào có ý thức về
sự tương đồng loại hình, quan hệ ảnh hưởng văn học và cả sự khác biệt ở tính
cách bản sắc dân tộc.
Nghiên cứu – so sánh tuyệt cú và haiku trong bối cảnh thế giới hội
nhập ngày nay cũng là tìm hiểu thêm về hai quốc gia – hai nền văn hóa Trung
Hoa và Nhật Bản – cũng như sức sống của thơ ca qua những bờ cõi và giới
hạn, đồng vọng tiếng lòng nhân loại trong một tiếng nói chung.
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Với vẻ đẹp đặc trưng của thể loại, có thể nói tuyệt cú và haiku từ lâu đã
thu hút rất nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Ở đây chúng tôi khảo
sát lịch sử nghiên cứu tuyệt cú và haiku chủ yếu dựa trên các mảng tư liệu
sau:
2.1 Ở mảng tài liệu tiếng Việt
Chưa đi sâu và cụ thể vào hình thức thể loại thơ, xét trên trục lịch sử và
văn hóa “đồng văn” Trung Quốc, Nhật Bản và Việt Nam, Vĩnh Sính – giáo sư

3

đại học Alberta, Canada cho rằng: “Thái độ của Việt Nam đối với Trung
Quốc: đề kháng xâm lăng quân sự và chấp nhận khuôn mẫu văn hóa” [101,
tr.19]; còn “thái độ của Nhật Bản đối với Trung Quốc: kính nể hoặc phủ nhận
văn hóa Trung Hoa” [101, tr.27]. Từ định hướng mang tính gợi ý đó, có thể
nghĩ về những mối quan hệ tương tác – song hành nghệ thuật ngôn từ thi ca
(chữ Hán – chữ Nôm – chữ Kana), hình thức thể loại (tuyệt cú – tứ tuyệt –
haiku) vai trò và sự ảnh hưởng thơ ca (Đường thi – thơ chữ Hán và thơ Nôm
Đường luật – thơ haiku)…
Tuyệt cú song hành cùng với chiều dài truyền thống văn học Việt Nam
hàng ngàn năm, vì vậy đã được biết đến từ rất lâu, còn haiku mãi đến đầu thế
kỷ XX mới được biết đến. Và cũng phải mất một khoảng thời gian khá dài để
thể thơ này trở nên gần gũi hơn với tâm thức văn hóa Việt Nam, đến cuối thế
kỷ XX những nét tương đồng giữa tuyệt cú và haiku mới được một số nhà
nghiên cứu nhận ra và bước đầu có những so sánh trên những nét cơ bản.
Nhưng sự so sánh thường diễn ra khi tác giả đi vào tìm hiểu một thể thơ. Khi
đi vào nghiên cứu cụ thể một thể thơ, các tác giả thường nhớ đến thể thơ còn
lại và thao tác so sánh được sử dụng trong trường hợp này nhằm làm sáng tỏ
một luận điểm nhất định. Ở đây xảy ra hai khuynh hướng:
- So sánh tuyệt cú với haiku nhằm làm nổi bật đặc điểm của tuyệt cú.
Tiêu biểu cho hướng đi này là các công trình nghiên cứu của Nguyễn Sĩ Đại,
Nguyễn Kim Châu… Trong luận án Phó tiến sĩ Ngữ văn Một số đặc trưng
nghệ thuật của thơ tứ tuyệt đời Đường (1995), đã được xuất bản thành sách,
Nguyễn Sĩ Đại nhắc đến những kiểu thơ ngắn, trong đó “Về thơ ba câu, ta
thấy có thơ hai-cư Nhật Bản nổi tiếng” [18, tr.38]. Tác giả đi đến kết luận
“Kiểu tổ chức bốn câu của thơ là phổ biến nhất […] thuộc hàng ưu việt nhất
và có tính ổn định cao” [18, tr.38] và “thơ tứ tuyệt mạnh hơn thơ hai câu, ba
câu, thơ ngũ ngôn, thất ngôn, mạnh hơn thơ tứ ngôn, tam ngôn là chỗ có dư

4

địa để cho đôi cánh của trí tưởng tượng sáng tạo bay lên, cho làn sóng xúc
cảm lan tỏa”[18, tr. 44]. Sự so sánh này nhằm chỉ ra vẻ đẹp của tuyệt cú nên ít
nhiều có tính chất phiến diện, bởi không thể đơn thuần cho rằng tuyệt cú có
nhiều “dư địa” hơn haiku. Cũng với sự liên hệ giữa các thể loại thơ ngắn,
nhưng trong luận án Tiến sĩ Ngữ văn Thơ tứ tuyệt trong Văn học Việt Nam từ
thế kỉ X đến thế kỉ XIX (2001), Nguyễn Kim Châu đã có cái nhìn tương đối
khách quan hơn khi nhận xét “Các hình thái thơ ngắn không xa lạ với thơ ca
cổ điển phương Đông” [8, tr.30] và đặt tuyệt cú trong mối liên hệ với các thể
thơ sijo, tanka, haiku. Tác giả so sánh tuyệt cú với các hình thái thơ ngắn của
văn học cổ điển Nhật Bản và đặt ra vấn đề: “Phải chăng số câu lẻ và tổng số
chữ lẻ trong các hình thái thơ ngắn phổ biến của người Nhật Bản gợi cảm giác
về những lời nói bỏ lửng, chưa trọn ý và lựa chọn giải pháp đánh dấu khoảng
dư địa của những điều không thể nói đó bằng cách cố tình không sử dụng đặc
điểm cân đối, hoàn hảo thường thấy ở những kiến trúc bài thơ có tổng số câu
chẵn và tổng số chữ chẵn?” [8, tr.40]. Như vậy, tác giả đã chỉ ra được những
điểm giống và khác nhau cơ bản của hai thể loại cùng thuộc về loại hình thơ
ca cổ điển phương Đông.
- So sánh haiku với tuyệt cú để làm nổi bật đặc điểm của haiku. Nhật
Chiêu trong Basho và thơ haiku khi nói đến tính chất hàm súc của thơ haiku
đã có điểm qua tuyệt cú: “Thơ ca Á Đông nói chung là cô đọng với các hình
thức ngắn gọn của haiku, tanka, tứ tuyệt […] Haiku tiêu biểu cho phong cách
Đông phương hơn cả, cô đọng, ý ở ngoài lời” [9, tr.53]. Các tác giả Haiku Hoa thời gian thì nhận xét: “trong khi tứ tuyệt chững chạc bốn chân cân xứng,
đường bệ thì haiku trụ vững trên ba chân chông chênh không đều nhau như là
một khiếm khuyết, nhưng lại toàn vẹn như giọt nước bé nhỏ ôm gọn cả vũ trụ
bao la” [36, tr.35].

5

Dù theo hướng đi nào thì các tác giả đều nhận ra nét chung và nổi bật
của hai thể loại thơ tuyệt cú và haiku ở chỗ nó đều là những thể thơ ngắn và
hội tụ tiêu biểu vẻ đẹp thơ cổ điển phương Đông. Nhưng so sánh không bình
đẳng thường khó đảm bảo tính khách quan và không làm rõ được đặc điểm
loại hình của hai thể thơ độc đáo này.
Dưới góc độ văn học so sánh, một số công trình nghiên cứu đã có cái
nhìn tương đối toàn diện hơn dưới nhiều hướng khác nhau:
- So sánh thể loại: Trước hết có thể kể đến bài viết “Phác thảo những
nét tương đồng và dị biệt của ba thể thơ: tuyệt cú, haiku và lục bát” của
Nguyễn Thị Bích Hải. Tác giả nhận xét rằng: “Ba thể thơ tuyệt cú, haiku và
lục bát đều là thể thơ cách luật ngắn nhất trong văn học dân tộc của Trung
Quốc, Nhật Bản và Việt Nam” [85, tr.221], từ đó chỉ ra những điểm giống
nhau và gần gũi khác, như hình thành từ văn học dân gian, là thơ trữ tình, hàm
súc cao độ, trọng tâm ý nghĩa nằm ở câu cuối, dễ làm nhưng khó cho được
hay. Nhà nghiên cứu cũng bước đầu chỉ ra sự khác nhau giữa ba thể thơ về
con đường định hình cũng như ảnh hưởng đối với thơ ca nước ngoài. Có thể
nói, trong một bài viết khá gọn gàng, tác giả đã có những nhận định ban đầu
mang tính chất gợi ý để người đọc tiếp tục tìm hiểu sâu hơn về những thể thơ
độc đáo của thơ ca phương Đông.
Bài viết “Những nét tương đồng và dị biệt của thơ sijo (Hàn Quốc) và
thơ haiku (Nhật Bản) – nhìn từ đặc trưng thể loại” của Hà Văn Lưỡng cũng
cho chúng ta cái nhìn so sánh đối với các thể thơ ca cổ điển này. Trong đó tác
giả nhìn nhận sự giống nhau giữa các thể thơ cổ điển phương Đông về các
phương diện “cô đúc, ngắn gọn”, “bố cục chặt chẽ”, “trọng tâm ý nghĩa
thường nằm ở câu cuối” [57, tr.52]. Trong Tiếp cận thể loại văn học cổ Trung
Quốc, Đinh Phan Cẩm Vân cũng chỉ ra những nét gặp gỡ và khác biệt của
tuyệt cú và haiku “Thể haiku của Nhật Bản cực ngắn có tính chất khơi gợi

6

[…]. Tứ tuyệt cũng rất ngắn, với ngũ tuyệt mỗi bài thơ chỉ 20 chữ”. Tác giả
cũng chỉ ra đặc điểm loại hình của thể loại: “Haiku, tứ tuyệt hay luật thi đều là
sản phẩm của tư duy phương Đông. Từ cái hữu hình nhằm khơi gợi cái vô
hình. Cái vô hình, trừu tượng lại nhằm giải thích cái hữu hình, cụ thể. Phương
Đông không có hứng thú nói trực tiếp mà nói theo lối gián tiếp, hoặc nói một
phần, để lại dư địa cho người đọc” [100, tr.32]. Như vậy, mặc dù chưa bàn
thật sâu những điểm dị đồng của các thể loại thơ ca cổ điển phương Đông
nhưng các tác giả đã cho ta thấy những đặc điểm tiêu biểu của chúng là sự
hàm súc và khơi gợi.
- So sánh loại hình tác gia: tiêu biểu là các bài viết “Basho (1644-1694)
và Huyền Quang (1254-1334) - Sự gặp gỡ với mùa thu hay sự tương hợp về
cảm thức thẩm mĩ” [37] của Lê Từ Hiển, “Vương Duy và Matsuo Basho - loại
hình thi tăng của khu vực văn hóa Phật giáo” [45] của Trần Thị Thu Hương.
Các tác giả tìm thấy vẻ đẹp của mĩ học Thiền trong thơ ca của các tác giả,
phần nào bộc lộ qua thể loại - “tứ tuyệt rất gần gũi với hai-kư về sự ngắn gọn,
tính hàm súc, đa nghĩa”, “kết cấu chân không” thể hiện qua “hình thức cực
tiểu” của tuyệt cú và haiku …
- So sánh loại hình thơ Thiền: tiêu biểu là Khảo sát một số đặc trưng
nghệ thuật của thơ Thiền Việt Nam thế kỉ XI - thế kỉ XIX của Đoàn Thị Thu
Vân, “Ba dòng thơ tiêu biểu phương Đông: thơ Thiền Việt Nam, Đường thi
Trung Hoa và Haiku của Nhật” của Thái Tú Hạp… Nếu Thái Tú Hạp chủ yếu
chỉ ra tinh thần của ba dòng thơ này là “con người hòa nhập với thiên nhiên,
với vũ trụ nhất thể” thì Đoàn Thị Thu Vân cụ thể hơn khi triển khai so sánh
cảm thức Thiền, tính trực cảm, gợi mở, hình ảnh thiên nhiên… trong đó sự
khác nhau giữa tuyệt cú và haiku cũng đã được đề cập đến:
Thơ Thiền Lý Trần đa số là những bài tứ tuyệt Đường luật. Hình
thức này mang tính cân đối hoàn chỉnh. Có cái “ý tại ngôn ngoại”

7

nhưng bản thân nó cũng đã là đầy đủ. Còn thơ haiku với 17 âm tiết chia
làm 3 dòng dài ngắn khác nhau. Không có cái vẻ cân đối đều đặn của
sự gia công trau chuốt bởi bàn tay người như thơ Đường luật nhưng lại
mang được cái tự nhiên của sự sống. Và chính hình thức này đã tạo cho
người đọc bài thơ có cảm giác về một sự còn thiếu, như bức tranh đang
vẽ dở chừng, bài thơ còn muốn viết tiếp. Cảm giác thiếu vắng này tạo
một sức gợi vô cùng mạnh mẽ và thu hút người đọc tham gia quá trình
sáng tạo [101, tr179-180].
Tác giả đã tinh tế chỉ ra được sự khác nhau giữa tính cân đối và tính
thiếu vắng, sự trau chuốt và tính tự nhiên giữa hai thể thơ này. Tuy nhiên, bởi
vì diện so sánh của tác giả là bao quát cả loại hình thơ Thiền nên không
hướng đến tập trung so sánh hai thể loại.
Như vậy, mặc dù đã có nhiều nhà nghiên cứu nhận ra những nét tương
đồng và dị biệt giữa hai thể loại thơ ca tiêu biểu cho thơ ca Á Đông, nhưng
những so sánh chỉ dừng lại ở mức điểm qua hoặc bước đầu mà chưa tập trung
đi vào phân tích thấu đáo. Trên cơ sở những gợi ý của các công trình nghiên
cứu đi trước, chúng tôi triển khai luận án nhằm hướng đến một sự so sánh
công phu hơn hai thể loại thơ ca độc đáo này.
2.2 Ở mảng tài liệu tiếng Trung Quốc:
Văn học so sánh ở Trung Quốc có một bề dày lịch sử khá dày dặn –
hơn trăm năm – vì vậy những vấn đề của văn học so sánh được quan tâm,
trong đó có việc so sánh văn học Trung Hoa với thế giới, trong đó có Nhật
Bản. Cùng với việc so sánh song song hai nền văn học là tìm hiểu giao lưu
ảnh hưởng qua lại trên tất cả các phương diện: văn học dân gian, tiểu thuyết,
tản văn, thơ ca… Và nhắc đến thơ ca không thể bỏ qua hai thể loại thơ tiêu
biểu của dân tộc là tuyệt cú và haiku.

8

Năm 1984, trong bộ Tỷ giảo văn học nghiên cứu tùng thư 比比比比比比比比
của Đại học Bắc Kinh, quyển Tỉ giảo văn học luận văn tập 比比比比比比比 [142]
do Trương Long Khê – Ôn Nho Mẫn biên tuyển có bài viết “Trung Nhật đích
tự nhiên thi quan” của Lâm Lâm, trong đó tìm hiểu ảnh hưởng của Trung Hoa
đến Nhật Bản trong cái nhìn đối với thế giới tự nhiên, trong đó có thơ haiku
của Basho, Buson…
Năm 1987, trong công trình Trung Nhật cổ đại văn học quan hệ sử
khảo 中中中中中中中中中中 [119], Nghiêm Thiệu Đãng đã dành chương 2 để tìm
hiểu hình thái văn học Hán trong loại thơ đoản ca, ông chỉ ra đoản ca là loại
thơ thuần Nhật, đồng thời cũng phát hiện những ảnh hưởng của văn học Hán
đối với thể loại thơ này. Cũng Nghiêm Thiệu Đãng trong công trình Trung
Quốc văn học tại Nhật Bản 中中中中中中中 [120] viết chung với Vương Hiểu Bình
xuất bản năm 1990, đã củng cố và mở rộng những vấn đề đã được đề cập
trong cuốn sách trước, bàn đến “Ý nghĩa của văn học Trung Quốc trong sáng
tác haikai của Matsuo Basho”. Ông nói đến mối liên hệ giữa haiku của Basho
với thơ ca Trung Hoa, đặc biệt là thơ Đường, chịu ảnh hưởng sâu sắc của Đỗ
Phủ, Lý Bạch… Tuy nhiên, dù so sánh song song hay tìm hiểu ảnh hưởng, thì
tác giả cũng chỉ liên hệ đến thơ ca Trung Hoa chứ chưa xét riêng đến thể loại
tuyệt cú.
Năm 1996, trong công trình Thất thập âm đích thế giới: Nhật Bản bài
cú 中中中中中中—中中中中 [122], tác giả Mã Hưng Quốc cũng dành một chương để
khảo sát “Bài cú dữ Trung Quốc”. Công trình có một bước phát triển mới so
với các công trình của họ Nghiêm ở chỗ tác giả không chỉ nghiên cứu ảnh
hưởng của văn học Trung Quốc đối với haiku mà còn tìm hiểu theo chiều
ngược lại, đó là haiku tại Trung Quốc. Tuy nhiên, sự so sánh chủ yếu tìm hiểu
trên phương diện nội dung, và tuyệt cú vẫn chưa được liên hệ so sánh. Trịnh

9

Dân Khâm với Nhật Bản bài cú sử 中中中中中(2000) [136] cũng tìm hiểu mối
quan hệ “Bài cú dữ Hán thi”, mà chưa đề cập đến thể loại tuyệt cú.
Trong Đông phương cổ điển mĩ: Trung Nhật truyền thống thẩm mĩ ý
thức tỉ giảo 中中中中中中中中中中中中中中中中(2002) [137], trên sự so sánh rộng về mặt
tư tưởng, ý thức thẩm mĩ, Khương Văn Thanh đã lưu tâm đến haiku trong
dòng chảy của thơ ca từ khởi nguyên. Nhưng khi so sánh, Khương Văn Thanh
đã lựa chọn hòa ca với tuyệt cú như là hai thể loại thơ ca tiêu biểu của hai dân
tộc, mặc dù ông chỉ ra: “hòa ca đã nhỏ bé, haiku lại càng nhỏ bé hơn” [137,
tr.211]. Tác giả đã vận dụng lý thuyết văn bản của Roman Ingarden để so
sánh hai thể loại thơ ca, từ đó chỉ ra:
Vẻ đẹp mang tính đa dạng của âm vận, truyền đạt ý tượng đa
dạng phong phú, ý cảnh cấu tứ hoàn chỉnh, hình thành nên ý vị sâu xa,
đây là đặc tính nghệ thuật của kết cấu văn thể thơ ca cổ điển Trung
Quốc biểu hiện qua tuyệt cú đời Đường; vẻ đẹp bình hòa tự do của âm
vận, đơn thuần giản đạm của ý tượng, tính chất tương đối thoải mái tự
do, để càng nhiều khoảng trống cho tưởng tượng thể nghiệm, đây là đặc
tính nghệ thuật của kết cấu văn thể thơ ca cổ điển Nhật Bản thể hiện
qua đoản ca. Điểm tương đồng là đều theo đuổi tính trữ tình của tình
cảnh giao dung, điểm khác biệt là khi trữ tình biểu hiện hoặc kín đáo
hoặc trực tiếp [137, tr.238].
Có thể nói, trong một sự phạm vi so sánh ngắn, tác giả đã đưa ra được
nhiều kiến giải quan trọng, từ đó cho chúng tôi nhiều gợi ý quý báu.
Công trình nghiên cứu có ý thức so sánh tuyệt cú và haiku có thể kể
đến là Đường tuyệt cú sử 中中中中(1987) [139] của Chu Khiếu Thiên. Trong khi
nghiên cứu ngũ ngôn tuyệt cú của Vương Duy, ông đã nhận thấy với haiku có
những điểm tương đồng: thể thơ nhỏ bé, dung hợp họa ý với triết lý, thủ pháp
tượng trưng, lời ngắn ý dài. Mặc dù tác giả chưa đi sâu phân tích so sánh hai

10

thể thơ mà chỉ dừng lại ở những nhận xét mang tính cảm nhận ban đầu nhưng
có thể nói, đây là những phát hiện quan trọng mang tính gợi ý trong việc so
sánh hai thể loại thơ ca tiêu biểu nhất của hai dân tộc.
Ngoài ra còn có những bài nghiên cứu trên báo – tạp chí viết về ảnh
hưởng của thơ ca cổ điển Trung Hoa đến thơ haiku. Trong đó có thể kể đến
“Tòng Hán thi dữ bài cú đích tỉ giảo khán Trung Nhật văn hóa chi dị đồng”
“从从从从从从从从从从从从从从从从从”[131] của Khưu Minh. Khưu Minh đã so sánh sự
khác biệt giữa Hán thi và bài cú để chỉ ra sự bất đồng về mặt văn hóa giữa
Trung Hoa và Nhật Bản, giữa một bên xem trọng “lý và thiện” trong khi một
bên lại đặt nặng “chân và tình”. Những đặc điểm cơ bản này cũng chính là sự
khác biệt cơ bản giữa tuyệt cú và bài cú.
Bài viết Phan Quý Dân – Điền Thiếu Úc “Bài cú dữ Đường nhân tuyệt
cú đích ý cảnh mĩ – dĩ Ba Tiêu Tùng Vĩ dữ Vương Duy tác phẩm vi lệ” “从从从
从从从从从从从从从从从从从从从从从从从从从”(Khảo thí chu san, kỳ 18 – 2008) cũng đã có
những nhận xét xác đáng về sự giống nhau giữa hai thể tài thơ ca này:
Bài cú là một loại hình thức truyền thống vận văn học của Nhật
Bản, cũng là một trong những thơ cách luật ngắn nhất trên thế giới,
trong lịch sử văn học Nhật Bản chiếm địa vị mười phần trọng yếu. Ngũ
ngôn tuyệt cú Đường thi cũng lấy nhỏ thấy lớn, lấy ít nói nhiều, có vận
luật bằng trắc, lưu truyền rất rộng, đến nay vẫn được hậu nhân truyền
tụng rộng rãi. Hai loại thể thơ này, đều đối với đời sau ảnh hưởng sâu
xa, trong văn học sử hai nước đều thực sự có địa vị nổi bật mười phần
quan trọng, đặc biệt đều có câu chữ giản đoản, truyền đạt ý cảnh sâu
sắc thâm u [129, tr.42].
Từ đó các tác giả đi vào so sánh tuyệt cú và haiku về phương diện ý
cảnh với những vẻ đẹp tịch tĩnh, dư tình, tinh tế, cũng như vẻ đẹp “không”,
“hư”, tuy nhiên trong khuôn khổ một bài viết khoảng hai trang, các tác giả chỉ

11

dừng lại ở mức độ bước đầu cảm nhận cùng so sánh một cách giản lược chứ
chưa thực sự đi vào phân tích vẻ đẹp ý cảnh của hai tác gia rất tiêu biểu cho
thơ tuyệt cú và haiku này.
Sau đó bài viết của Chu Kiến Bình “Vương Duy sơn thủy thi dữ Ba
Tiêu bài cú chi tỉ giảo – dĩ Thiền Đạo tư tưởng ảnh hưởng vi trung tâm” “从从从
从从从从从从从从从从从从-从从从从从从从从从从”(Từ Châu công trình học viện học báo, kỳ
quyển 24, kỳ 6 – 2009) đã tiếp tục so sánh thơ Vương Duy với Basho. Tác giả
chỉ ra:
Vương Duy đem ý cảnh Thiền dung nhập vào thơ sơn thủy của
ông, hình thành nên tình thú thẩm mĩ đặc sắc. Cũng như vậy, thơ quan
hệ giữa thơ bài cú của Basho với Thiền cũng vô cùng mật thiết, nhưng
so với những tác phẩm thơ tràn đầy Thiền vị của Trung Quốc, nó càng
nghiêng về bình đạm, phác thực, thuận theo tự nhiên [133, tr.33].
Tác giả đánh giá thơ Vương Duy và Basho đều đạt đến cảnh giới của
nhàn tịch, u huyền, tuy vậy lại cho rằng bởi Vương Duy sống trong thời đại
cực thịnh nên thơ ca mang âm hưởng nhàn nhã lạc quan, trong khi Basho trải
nghiệm cuộc sống bần cùng nên thơ ca mang khí vị lạnh lẽo. Người viết
không nghĩ rằng khí vị lạnh lẽo trong thơ ca của Basho là bởi vì ông trải qua
cuộc đời nghèo túng, mà nó nằm trong truyền thống thẩm mĩ Nhật Bản
nghiêng về vẻ đẹp u buồn, một bi cảm aware xuyên thấm trong nền văn học.
Mặc dù chưa có điều kiện trực tiếp tham khảo những công trình nghiên
cứu so sánh bằng tiếng Nhật, nhưng một số công trình văn học so sánh bằng
tiếng Trung có sự tham gia của các học giả Nhật Bản đã hé mở cho chúng tôi
cách nhìn nhận từ phía Nhật Bản về mối quan hệ giữa hai nền thơ ca này.
Năm 1988, cuốn Trung ngoại tỉ giảo văn học dịch văn tập 中中中中中中中中
中 [140] do Châu Phát Tường biên soạn đã tập hợp các bài viết của các nhà
nghiên cứu Trung Quốc và thế giới, trong đó có các bài của các nhà nghiên

12

cứu Nhật Bản tìm hiểu so sánh thơ ca Trung Quốc và Nhật Bản như “Chính
trị tính dữ trữ tình tính – Trung Nhật thi ca sáng tác đích tỉ giảo” của Linh
Mộc Tu Thứ (Suzuki Shuji), “Ba Tiêu dữ Đường Tống thi” của Tiểu Tây
Thậm Nhất (Konishi Jinichi). Nếu như Linh Mộc Tu Thứ tìm hiểu hai đặc
trưng riêng biệt của văn học Trung Quốc và văn học Nhật Bản thể hiện qua
thơ ca thì Tiếu Tây Thậm Nhất chỉ ra Basho đã tiếp nhận thơ ca Đường Tống
từ đó hình thành phong cách haiku của mình.
Năm 1996, trong bộ sách công phu Trung Nhật văn hóa giao lưu sử đại
hệ, quyển 6 – văn học quyển 中中中中中中中中中 - 中中中 [121] – có sự tham gia của
các nhà nghiên cứu từ hai phía Trung Quốc và Nhật Bản, nhà nghiên cứu
Nhật Bản Nakanishi Susumu đã viết chương 2 của cuốn sách “Nhật Trung thi
ca đích bản thể dữ hình thái cập kỳ nghiên cứu tỉ giảo”, có sự mở rộng so
sánh không chỉ Hòa ca và Hán thi mà còn tìm hiểu mối quan hệ giữa Bài cú
và Hán thi, đồng thời tìm hiểu Hòa ca và bài cú tại Trung Quốc giao lưu và
ảnh hưởng. Đây là một nghiên cứu bổ ích và công phu, từ đó ta có được cái
nhìn đa chiều trong so sánh văn học chứ không đơn thuần nhìn từ một phía.
Nhìn chung, từ mảng tư liệu tiếng Trung, có thể nhận thấy các nhà
nghiên cứu Trung Quốc cũng như Nhật Bản đã quan tâm so sánh thơ ca giữa
hai quốc gia trên các phương diện nội dung và nghệ thuật để tìm ra những ảnh
hưởng cũng như dị đồng, trong đó haiku thường được tìm hiểu trong mối
quan hệ với Hán thi. Sự tương đồng – dị biệt giữa hai thể loại tuyệt cú – haiku
cũng đã được một số nhà nghiên cứu lưu ý, tuy nhiên vẫn còn sơ lược, vẫn
chưa có một công trình nào thực hiện so sánh tuyệt cú và haiku cụ thể và có
hệ thống.
2.3 Ở mảng tài liệu tiếng Anh
Thơ ca cổ điển phương Đông – bao gồm cả tuyệt cú và haiku – từ lâu
đã khơi được niềm ngạc nhiên, hứng thú và say mê của các nhà nghiên cứu

Tải về bản full

Tải xuống

Khi nói tới văn chương Nhật Bản, người ta nghĩ ngay tới thơ Haiku, cũng như nhắc đến văn chương Việt Nam, người ta nghĩ ngay đến thơ Lục bát. Haiku và Lục bát như là hai đôi mắt trên hai khuôn mặt văn chương Nhật -Việt. Người viết bài này muốn nhìn vào hai đôi mắt ấy và nói lên những cảm nhận của riêng mình. Giống nhau và khác nhau, Haiku và Lục bát có thể hé lộ điều gì với chúng ta về mỹ cảm của hai dân tộc Nhật- Việt?

Tôi nhìn Haiku và Lục bát:

Hai thể thơ có cấu trúc đặc biệt tinh gọn này luôn mời gọi ở tôi một tiếp xúc thị giác, dù Haiku và Lục bát không là thơ thị giác. Xin hãy cùng tôi nhìn lên trang giấy này và ghi nhận những ấn tượng mà văn bản mang đến. Chỉ là hai mẫu ngẫu nhiên mà thôi:

古池や Furu ike ya Ao cũ

蛙飛び込む Kawazu tobikomu con ếch nhảy vào

水の音 Mizu no oto vang tiếng nước xao

(Bashô) (Nhật Chiêu dịch)

Thuyền về có nhớ bến chăng

Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền

(Ca dao)

Nhìn một bài Haiku (nguyên bản tiếng Nhật) tôi liên tưởng đến một chiếc lá rơi yên trên trang giấy. Kết cấu 5-7-5 [[i]] là một cặp ba (triangle), cho tôi hình ảnh về một khối góc, gọn, nhọn sắc và là biểu tượng của cái lẻ, so lệch, dang dở. Nhìn một bài Lục bát, tôi nghĩ đến một giòng sông duỗi ra, tràn trề, chuyển động. Kết cấu 6-8 là một cặp đôi (couple), cho tôi ý nghĩ về một sự sóng đôi, hài hòa và là biểu tượng của cái chẵn và sự khắn khít, hoàn kết (cấu trúc hình thể).

Tôi đọc to Haiku và Lục bát:

Tama arare Trăm năm trong cõi người ta

yotaka wa tsuki ni Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau

kaeru meri Trải qua một cuộc bể dâu

(Issa) Những điều trông thấy mà đau đớn lòng

Mưa tuyết-không ai …………………………

gái đêm về ngủ (Nguyễn Du, Truyện Kiều)

với vầng trăng phai

(Nhật Chiêu dịch)

Haiku chỉ tựa trên một thanh duy nhất (thanh ngang), khước từ thủ pháp (không đối, không vần, nhịp điệu rất thoáng, ngắt nhẹ ở các âm và dừng một tí ở cuối mỗi câu); cuối câu, các nguyên âm tạo nên một độ mở, nhẹ, tạo sắc thái lửng lơ, chơi vơi, đặc biệt là câu cuối. Sự gắn kết giữa các từ và các câu, về hình thức, có cảm giác là lỏng lẻo, ngẫu nhiên.

Là cấu trúc âm thanh, Haiku như một tiếng vang trong, ngân dài.

Lục bát, là đại tiệc của âm thanh (ngang, huyền, sắc, hỏi, ngã, nặng); là kết hợp của nhiều thủ pháp tu từ (đối âm, đối nghĩa, lặp, vần, vần yêu, và vần cước, các ngắt câu linh hoạt nhưng rõ). Sự gắn kết của các từ và các câu, về hình thức, rất chặt chẽ.

Là cấu trúc âm thanh, Lục bát như một lời ca, dạt dào âm điệu, luyến láy, lả lướt trong nhịp lượn của sóng và gió.

Tôi đọc thầm Haiku và Lục bát và ghi nhận:

1. Những bài Haiku hầu hết không có tiêu đề, những bài Lục bát ca dao cũng vậy. Nhưng từ khi là một thể loại trong văn học viết (truyện thơ và thơ), Lục bát luôn luôn có tiêu đề.

2. Ngôn từ trong Haiku và Lục bát, hầu hết là thuần phác, giản dị

Không cầu kỳ, không tạo nên cú sốc từ việc lạ hóa ngôn từ, nhà thơ nắm bắt các hiện tượng cụ thể của vũ trụ và đời sống con người, thể hiện bằng hình ảnh, bằng sự kiện, bằng ý tưởng, bằng cảm xúc, một cách tự nhiên, mềm mại, dù đó vẫn là một “một ngôn ngữ đã mã hóa”. Haiku và Lục bát đã thanh lọc những tạp âm của tứ phương để giữ cho phương mình một chất liệu riêng, thuần khiết.

3. Trên chỗ đứng Duy tình, Haiku và Lục bát đã làm nên và phát triển truyền thống thơ ca Phương Đông, theo kiểu của mình

Haiku, như tác phẩm của Bashô, thường để cho sự vật tự lên tiếng, với những đường nét tối giản. Cái tôi của người sáng tạo náu mình sau những ghi nhận đã tỉnh lược đi cảm xúc. Không tả, không kể, không so sánh, không liên kết, Haiku chỉ nói về sự vật, sự việc, cái đang xảy ra mà nhà thơ chú ý. Roland Barthes gọi đó là “Vết sướt của thời gian”. Như một nhát ảnh lưu lại khoảnh khắc, Haiku, theo nguyên tắc của nhiếp ảnh, làm ra một không gian in dấu những sự vật. Mà sự vật thì phải gắn với danh từ. Haiku, cũng như Tứ tuyệt, là thể thơ của danh từ [[ii]]. Tính tĩnh lặng, tính biểu tượng, tính đa nghĩa và độ vang của bài thơ, đều nằm ở bản chất của sự vật và đặc trưng của danh từ; và trong không gian của bài thơ, tất cả sẽ bừng nở theo nguyên tắc của kính vạn hoa nhờ tương tác của những sự vật, làm nên thi tứ.

Haiku là trữ tình nén sâu, tối giản, thoáng nhẹ, đạm, trên nguyên tắc gợi, bút pháp của tượng trưng, siêu thực.

Lục bát, như ca dao, như Truyện Kiều của Nguyễn Du và thơ hiện đại, dung hợp nhiều thủ pháp. Có thể là kể (Nhà nàng ở cạnh nhà tôi/ Cách nhau một giậu mồng tơi xanh rờn. Nguyễn Bính, Người hàng xóm), là tả (Nắng chia nửa bãi chiều rồi/ Vườn hoang trinh nữ xếp đôi lá rầu, Huy Cận, Ngậm ngùi) là so sánh (Gái có chồng như gông đeo cổ/ Gái không chồng như phản gỗ long đanh), là liên kết (Nắng mưa là chuyện của trời/ Tương tư là chuyện của tôi yêu nàng) là ẩn dụ (Bao giờ bến mới gặp đò/Hoa khuê các bướm giang hồ gặp nhau…Nguyễn Bính, Tương tư), là hoán dụ (Đàn bà dễ có mấy tay/Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan Nguyễn Du, Truyện Kiều)…. Nhà thơ xuất hiện trong tác phẩm, như là nhân vật chính (trong ca dao và thơ trữ tình), luôn khát khao bộc lộ tâm trạng của mình, và dù chỉ có một câu, lục bát cũng muốn chạm vào số phận: Thân em như dải lụa đào/ Phất phơ giữa chợ, biết vào tay ai (Ca dao).

Lục bát thường là một cuộc ngoái nhìn hay là một giải tỏa những điều ấp ủ đã lâu về mình, về nhân thế. Vậy nên Lục bát là không gian động, ở đó các nhân vật đối thoại (Đêm qua mận mới hỏi đào/ Vườn hồng đã có ai vào hay chưa? Mận hỏi thì đào xin thưa/ Vườn hồng có lối nhưng chưa ai vào, Ca dao) hoặc độc thoại (Đêm qua ra đứng bờ ao/ Trông cá cá lặn, trông sao, sao mờ/ Buồn trông con nhện giăng tơ/ Nhện ơi nhện hỡi, nhện chờ mối ai…) hoặc kể về sự kiện (Hôm qua em đi tỉnh về/ Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều, Nguyễn Bính) hay tâm trạng (Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông/Một người chín nhớ mười mong một người): ấy là không gian tự sự và không gian sân khấu.

Đối đáp giao duyên là lý do xuất hiện của thể loại này, và là hình thức nguyên thủy của Lục bát- ca dao. Truyện Kiều là một truyện thơ, nhưng cũng là vở kịch dài. Để biểu hiện sự kiện và tâm trạng thì phải cần cả thực từ và hư từ, trong đó, hình như lượng từ biểu hiện cảm xúc chiếm tỷ lệ cao.

Các nguyên tắc phối âm, hòa điệu, ngắt nhịp cũng tuân theo sắc thái của tâm trạng hơn là theo việc biểu hiện ý tưởng:

Vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh

(Nguyễn Du, Truyện Kiều)

Không gian như có giây tơ

Bước đi sẽ đứt, động hờ sẽ tiêu

(Xuân Diệu, Chiều)

Lục bát là trữ tình lai láng, dào dạt, nồng, trên nguyên tắc tả, bút pháp của lãng mạn.

4. Haiku trầm tư trong nhịp điệu của mùa, Lục bát soi mình trong thao thức của thế nhân

Các nhà thơ Haiku là những hành giả, lữ nhân, mải miết trên hành trình đi tìm bản ngã và bản chất của đời với tâm thế trải nghiệm, tra vấn, lắng nghe vũ trụ: Mùi hoa mơ ơi/ con đường núi mọc/ bỗng nhiên mặt trời (Ume ga ka ni/ Notto hi no deru/ Yamaji kana, Basho)

Trong Haiku, thiên nhiên được chạm nổi, là nhân vật chính thứ nhất, con người được chạm mờ, là nhân vật chính thứ hai: Tịch liêu/ thấu xuyên vào đá/ tiếng ve kêu.

Dùng cái tĩnh của chữ và hình ảnh để lưu giữ cái động của vũ trụ, Haiku khắc họa thiên nhiên trong thời gian: mùa là chất liệu trung tâm của Haiku. Phải đâu chỉ Nhật Bản mới có mùa với lá hoa vạn vật diễm lệ huy hoàng? Từ xa xưa, lòng yêu và sự gắn bó với thiên nhiên của người Nhật đã rõ. Trong Vạn diệp tập, thiên nhiên là nhân vật chính, Trong Cổ kim tập, Tsurayuki nói về thiên nhiên trong mối quan hệ giữa con người và thi ca: “Từ trái tim con người như hạt giống, thơ ca Nhật Bản mọc lên và nảy nở thành vô số lá cây của ngôn từ (…) Khi nghe dạ oanh ca hát trong hoa và ếch nhái trong nước ca vang, ai lại không thấy là mọi sinh vật đều phát tiết thơ ca? Chính là thơ ca đã làm chuyển động đất trời, ngay cả quỷ thần vô hình cũng phải xuyến xao”. Đến Bashô, ông kêu gọi: “Hãy vượt qua man rợ mà đón nhận thiên nhiên và quay về với thiên nhiên” [iii]. Thiên nhiên, như vậy, không phải chỉ là cội nguồn, dưỡng chất của thơ ca mà còn là dưỡng chất của con người. Những cuộc đi không ngừng của Bashô và nhiều nhà thơ lữ nhân khác chính là những trải nghiệm để tiếp nhận nguồn sống ấy, rồi chia sẻ, qua Haiku các ngộ chứng của mình, trong khoảnh khắc bừng thức của tâm linh.

Chất u huyền của Haiku nằm ở chiều sâu của tâm linh ấy [[iv]]. Cảm thức u huyền (yugen) với phương thức biểu hiện biểu tượng, liên tưởng, làm mùa trong thơ Haiku lung linh nhiều ý nghĩa. Là sự kết hợp hài hòa giữa cái tĩnh, cái cụ thể, cái nhỏ bé, hữu hạn (sự vật) và cái động, cái trừu tượng, cái lớn lao, vô cùng (thời gian). Là sự giao hòa giữa ngoại cảnh và nội tâm, giữa khách quan và chủ quan, giữa thực và mộng. Đặc điểm ấy đã được chuẩn bị từ thuở Haiku còn nằm trong Waka. Cái ranh giới chênh vênh lung linh là cảm giác mà bài thơ này mang lại trong những câu hỏi vừa trẻ thơ vừa lão thực, làm nên một đa giác nghĩa:

Tsuki ya aranu Trăng ơi, trăng vẫn là?

Haru ya mukashi no Mùa xuân không còn nữa

Haru naranu Mùa xuân xưa xa

Waga mi hitotsu wa Mà sao ta vẫn thế

Moto no mi ni shite Vẫn cứ là thân ta?

(Ariwara Narihira, bài số 747, trong Kokinshu, trích theo Nhật Chiêu, Ba nghìn thế giới thơm, tr. 74)

Những phạm trù thẩm mỹ: u huyền (yugen), tịch (sabi), đà (wabi), ai (aware) được thể hiện trên một ý thức nhất quán và sắc nét trong Haiku, là thoát thai từ bản sắc thiên nhiên Nhật Bản và tư tưởng Thiền tông, nhưng hình như trong Haiku của Bashô chất tịch (sabi) và đà (wabi) đậm hơn.

Các nhà thơ Lục bát là những con người giữa cõi thế, đau đời, thương người, thương mình (Anh buồn có chốn thở than/ Em buồn như ngọn nhang tàn thắp khuya), ghi nhận về trạng huống, về số phận.Trong Lục bát, sự vật lồng trong cảm xúc của người, quan tâm tương thông giữa người hơn tương thông với sự vật, thiên nhiên là cái đẩy đưa, là việc lấy đà để mở lời về chuyện chúng mình: Trên trời có đám mây xanh/ Ở giữa mây trắng, xung quanh mây vàng/ Ước gì anh lấy được nàng/ Thì anh mua gạch bát tràng về xây (Ca dao) là khung cảnh, là nơi trút nỗi lòng khi con người một mình đối bóng: Vầng trăng ai xẻ làm đôi/ Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường (Câu 1525-1526, Truyện Kiều, Nguyễn Du).

Có những tính chất gần với nước: mênh mang, mềm mại, lượn sóng, chảy xuôi, đặc biệt là tính chất giãn nở linh hoạt khó lường về dung lượng mà vẫn duy trì được bản chất, dòng sông Lục bát in vào mình những cảnh ngộ của đời. Từ đôi câu cơ bản, lục bát có thể phát triển thành những truyện thơ dài hàng nghìn câu, như những dòng sông lớn ào ạt, tràn bờ. Truyện Kiều, chính là con sông dài rộng đó, đã chảy xuyên qua tâm thức dân tộc Việt. Trong Truyện Kiều, có những câu thơ vượt ra ngoài ngữ cảnh: chúng chứa đựng một triết lý, một tâm trạng, một tình huống điển hình, làm nên hiện tượng bói Kiều. Lục bát là thể thơ kết hợp hài hòa trong nó tính tự sự và tính trữ tình. Chỉ có chất trữ tình không thôi, bài thơ sẽ thiếu đi cái sức nặng của cuộc đời, như một số bài ca dao. Xóa mất chất trữ tình, bài thơ chỉ còn trơ lại tính chất thông báo hoặc giáo huấn trần trụi, khô cằn, đó là lúc thơ biến thành vè. Truyện Kiều là sự kết hợp tài tình giữa tính tự sự và tính trữ tình ấy, trong đó trữ tình vẫn là cái nền, và tự sự của Truyện Kiều là tự sự nội tâm hơn là tự sự hiện thực, tự sự ý tưởng.

Tận dụng đặc điểm của âm thanh tiếng Việt, Lục bát có nhiều thanh trầm. Những tác phẩm lục bát luôn tràn đầy thanh bằng và có khuynh hướng ngả về âm vực trầm ở cuối câu, do tất cả các vần đều là thanh bằng. Như vậy, ngoài tính chất liền lạc do vần điệu, lục bát còn thể hiện sự uốn lượn của âm thanh nhịp điệu. Mô hình trên làm ta liên tưởng đến những lớp sóng nhấp nhô, lăn tăn nho nhỏ, chạy thoai thoải không ngừng về phía chân trời. Những ai đã từng đến nông thôn Việt Nam, sẽ không thể nào quên những sóng mạ xanh rờn, nhấp nhô trong gió và những cánh cò chao lượn nhẹ nhàng trong trời chiều; ở đó vẳng lên lời ru ầu ơ với cung bậc uyển chuyển, êm ả, cuối mỗi lời lại hạ thấp giọng như tiếng thì thầm.Lục bát là thể thơ mang tính kết hợp cao. Đó là sự kết hợp trong nhiều bước: kết hợp chu kỳ với chu kỳ, dòng với dòng, vần với vần, kết hợp luân phiên về thanh điệu và nhịp điệu. Theo nhà ngôn ngữ học Nguyễn Tài Cẩn, những kết hợp này có thể dẫn đến 256 trường hợp khác nhau. Đặc điểm này làm ta liên tưởng đến nguyên tắc kết hơp của kính vạn hoa. Sự biến hóa đa dạng, phong phú và linh hoạt của thơ lục bát làm cho nó có thể chuyên chở được nhiều sắc thái khác nhau của đời sống con người.

5. Lẻ và chẵn, duy nhất và lặp lại

Với Haiku, nguyên tắc lẻ như là điều kiện lý tưởng để tạo ra vẻ đẹp không đối xứng, vẻ đẹp lệch, vẻ u huyền của cái rỗng, với lời mời gọi lấp đầy dành cho người thưởng ngoạn. Những triết nhân bao giờ cũng một mình và tự tại trong cái đơn côi. Với Lục bát, nguyên tắc chẵn phải chăng bắt nguồn từ tâm lý dân tộc Việt (yêu thích sự vuông tròn trọn vẹn, kết hợp; sợ và ghét sự đơn lẻ, tan vỡ, tách biệt: Trăm năm tính cuộc vuông tròn... Mẹ tròn, con vuông) và quan niệm triết lý phương Đông: vũ trụ có âm dương và trạng thái lý tưởng của vạn vật là âm dương hòa hợp? Ở chỗ này có thể liên tưởng đến thơ Đường (Tứ tuyệt hoặc Thất ngôn Bát cú).

Haiku không vần, cấu trúc hình thức lỏng lẻo, làm nên những vệt ấn tượng đậm sắc nhiều sức gợi của một lần bắt gặp, thì Lục bát, các vần thơ níu nhau làm thành một chuỗi âm thanh liền lạc, uốn lượn, làm thành chu kỳ của cái trở đi trở lại. Dòng lục mắc vào dòng bát bằng vần lưng và dòng bát lại mắc vào dòng lục sau bằng vần chân, cứ như một chuỗi mắc xích nhịp nhàng, chặt chẽ, nhưng mềm mại. Là đặc điểm chung ở các nước Đông Nam Á, vần lưng trong Lục bát phải chăng cũng phản ánh một đặc điểm nào đó về ngôn ngữ, về hình ảnh của nhịp điệu mùa màng trong nền nông nghiệp lúa nướcvùng này? Hay có thể do lục bát khởi nguồn từ lời ru?

6. Mầm hiện đại có từ trong bản chất

Haiku mang lại một âm hưởng hiện đại rõ. Có thể nói, tính biểu tượng, độ nén, chiều sâu tư tưởng, và khước từ cảm xúc của Haiku làm ta liên tưởng đến thơ tượng trưng hay siêu thực. Trong khi Lục bát thì dào dạt tràn bờ như thơ lãng mạn. Nhưng tính hiện đại của Haiku không dừng ở đó. Hiện đại chính là tinh thần hiện tượng luận và quan niệm về tính không (sa.śūnyatā) trong Haiku, vốn có từ Thiền tông.

7. Haiku và Lục bát cho ta niềm hy vọng

Dung dị, nhỏ bé, Haiku và Lục bát, như phấn thông vàng, bay đi khắp nơi trong vườn thơ đại chúng, mang đến cho bao người một niềm hy vọng, rằng ai cũng đọc được Haiku, Lục bát, ai cũng làm được Haiku, Lục bát. Với người làm thơ Haiku và Lục bát hình như ranh giới giữa cái vô danh và cái hữu danh không lớn. Tinh thần dân chủ này của hai thể thơ đã gieo cảm hứng sáng tạo qua nhiều thời đại, nhiều không gian, nhiều thế hệ.

Nếu Haiku, nhờ những đặc trưng về thủ pháp như đã nêu trên, mạnh hơn lục bát về sức lan tỏa theo hướng “toàn cầu hóa” [[v]] thì Lục bát lại dễ dàng hơn Haiku về khả năng dung nạp những thể loại khác, có khả năng tiếp nhận những yếu tố mới một cách cởi mở, mềm mại (truyện, kịch, các thể thơ khác...).

…và nhiều thách thức

Haiku và Lục bát là một thể loại chứa đựng nhiều thách thức. Cả hai tưởng chừng dễ đọc, dễ làm nhưng để hiểu thấu và làm được những bài thơ hay thật khó, bởi vì nó đòi hỏi người làm thơ phải am hiểu cái hồn (Haiku) nghệ thuật, kỹ xảo (Lục bát) nhưng không được để lộ cái hồn và nghệ thuật, kỹ xảo đó; bởi vì Haiku và Lục bát phải thâm thúy trong cái giản dị, phải thanh nhã trong cái nguyên sơ. Việc dịch thơ Haiku cũng không hề đơn giản.

Với những cảm nhận trên, tôi thích những bản dịch Haiku giữ được cấu trúc lẻ gồm ba câu và chọn từ có thanh ngang càng nhiều càng tốt, đặc biệt là từ cuối cùng của bài thơ. Haiku chuyển sang Lục bát hay Tứ tuyệt (số câu chẵn) là một thay đổi về bản chất: đọc những bản dịch như vậy, tôi cảm giác như gặp lại một người quen vừa mới trải qua cuộc giải phẫu thẩm mỹ: đẹp thì có đẹp, nhưng còn đâu cái long lanh của thần thái tự nhiên xưa./.

Sài Gòn, tháng 11 năm 2011

• Tưởng niệm Trịnh Công Sơn - 2011-04-01 - 07:00:00
• Lê Đình Kỵ trong lý luận - phê bình văn học - 2008-09-13 - 11:45:20
• Sinh viên Khoa Văn học và Ngôn ngữ đạt giải nhất ... - 2008-09-17 - 10:46:00
• Giới thiệu Khoa - 2012-04-07 - 07:00:00
• Bộ môn Văn học Việt Nam - 2008-12-28 - 02:54:30
• Bộ môn Lý luận và Phê bình văn học - 2008-12-28 - 02:54:57
• Bộ môn Văn hóa dân gian - 2008-12-28 - 02:55:25
• Bộ môn Văn học nước ngoài và Văn học so sánh - 2008-12-28 - 02:55:44
• Bộ môn Sáng tác và Phê bình Sân khấu – Điện ảnh - 2008-12-28 - 02:56:18
• Bộ môn Hán Nôm - 2008-12-28 - 02:56:32
• Nhẫn - 2008-09-17 - 10:53:15