Theo đó, Nghị định số 159/2016/NĐ-CP ngày 29/11/2016 của Chính phủ quy định chi tiết và biện pháp thi hành một số điều của Luật Thanh tra về tổ chức và hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân hết hiệu lực thi hành kể từ ngày 08/8/2023. Tổ chức và hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân thực hiện theo Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022 và Nghị định 59. Đây là những quy định pháp luật mới mà cán bộ công đoàn cần biết trong tổ chức thực hiện.
Thứ nhất, về tổ chức Ban Thanh tra nhân dân trong cơ quan, đơn vị được quy định tại Điều 60 Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở và Điều 21 Nghị định 59, cụ thể: Ban Thanh tra nhân dân ở cơ quan, đơn vị do hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động bầu gồm từ 3 đến 9 thành viên theo đề nghị của Ban Chấp hành công đoàn cơ quan, đơn vị.
Ban Thanh tra nhân dân gồm trưởng ban, phó trưởng ban và các ủy viên. Trường hợp số lượng thành viên Ban Thanh tra nhân dân từ 9 người trở lên thì số lượng phó trưởng ban không quá 2 người. Trưởng ban chịu trách nhiệm chung về hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân; phó trưởng ban có trách nhiệm giúp trưởng ban thực hiện nhiệm vụ; các thành viên khác thực hiện nhiệm vụ theo sự phân công của trưởng ban.
Với trường hợp cơ quan, đơn vị có tính chất đặc thù hoặc hoạt động phân tán, căn cứ vào yêu cầu, nhiệm vụ, đặc điểm, tính chất tổ chức, hoạt động và điều kiện thực tế, sau khi thống nhất với người đứng đầu cơ quan, đơn vị, ban chấp hành công đoàn đề xuất để hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động quyết định số lượng thành viên Ban Thanh tra nhân dân nhiều hơn 9 người để bảo đảm hoạt động hiệu quả.
Còn trong trường hợp cơ quan, đơn vị có từ 7 cán bộ, công chức, viên chức, người lao động trở xuống hoặc các trường hợp đặc thù thì không tổ chức Ban Thanh tra nhân dân. Trong trường hợp đặc thù không tổ chức Ban Thanh tra nhân dân, ban chấp hành công đoàn sau khi thống nhất với người đứng đầu cơ quan, đơn vị báo cáo công đoàn cấp trên trực tiếp quyết định.
Thứ hai, về bầu, cho thôi làm thành viên Ban Thanh tra nhân dân ở cơ quan, đơn vị được thực hiện tại hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động theo quy định tại Điều 51 của Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở và Điều 21 Nghị định 59.
Chậm nhất sau 05 ngày làm việc kể từ ngày kết thúc hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động bầu thành viên Ban Thanh tra nhân dân, ban chấp hành công đoàn cơ quan, đơn vị công nhận kết quả bầu thành viên Ban Thanh tra nhân dân.
Thứ ba, về nhiệm kỳ của Ban Thanh tra nhân dân là 2 năm. Trong nhiệm kỳ, nếu khuyết thành viên hoặc thành viên Ban Thanh tra nhân dân không hoàn thành nhiệm vụ, không còn được tín nhiệm hoặc xin thôi làm nhiệm vụ thì ban chấp hành công đoàn cơ quan, đơn vị đề nghị hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động quyết định cho thôi làm nhiệm vụ và bầu người khác thay thế.
Thứ tư, về tiêu chuẩn, điều kiện thành viên Ban Thanh tra nhân dân được quy định tại các Điều 51 và Điều 60 Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở, cụ thể: Thành viên Ban Thanh tra nhân dân là người đang công tác trong cơ quan, đơn vị, có phẩm chất đạo đức tốt, có uy tín trong cơ quan, đơn vị, có đủ sức khỏe để hoàn thành nhiệm vụ; có hiểu biết về chính sách, pháp luật và tự nguyện tham gia ban Ban Thanh tra nhân dân; không đồng thời là người đứng đầu, cấp phó của người đứng đầu, kế toán trưởng của cơ quan, đơn vị.
Người trúng cử thành viên Ban Thanh tra nhân dân khi hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động của cơ quan, đơn vị được tổ chức hợp lệ và có trên 50% tổng số người dự hội nghị tán thành.
Thứ năm, về hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân ở cơ quan, đơn vị được quy định tại Điều 62 Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở và Điều 20 Nghị định 59, cụ thể: Ban Thanh tra nhân dân ở cơ quan, đơn vị do ban chấp hành công đoàn cơ quan, đơn vị trực tiếp chỉ đạo, hướng dẫn hoạt động.
Nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân ở cơ quan, đơn vị tuân thủ theo quy định của pháp luật; thực hiện đúng nhiệm vụ, quyền hạn được giao; bảo đảm khách quan, công khai, minh bạch; mọi ý kiến, phản ánh của cán bộ, công chức, viên chức, người lao động được phản ánh trung thực đến người có thẩm quyền giải quyết theo quy định của pháp luật. Không được lợi dụng nhiệm vụ, quyền hạn để kích động, dụ dỗ, lôi kéo công chức, viên chức, người lao động để thực hiện các hành vi trái pháp luật. Làm việc theo chế độ tập thể và quyết định theo đa số.
Căn cứ vào nghị quyết hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động của cơ quan, đơn vị và sự chỉ đạo, hướng dẫn của ban chấp hành công đoàn cơ quan, đơn vị, Ban Thanh tra nhân dân xây dựng chương trình công tác theo từng quý, 6 tháng và hằng năm. Ban Thanh tra nhân dân có trách nhiệm báo cáo về hoạt động của mình với ban chấp hành công đoàn cơ quan, đơn vị và tại hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động của cơ quan, đơn vị.
Thứ sáu, trách nhiệm của ban chấp hành công đoàn trong việc bảo đảm hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân ở cơ quan, đơn vị được quy định tại Điều 63 Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở, cụ thể: Giới thiệu nhân sự để hội nghị cán bộ, công chức, viên chức, người lao động bầu làm thành viên Ban Thanh tra nhân dân; công nhận kết quả bầu thành viên Ban Thanh tra nhân dân; đề nghị cho thôi làm thành viên Ban Thanh tra nhân dân; tổ chức cuộc họp của Ban Thanh tra nhân dân để bầu trưởng ban, phó trưởng ban và phân công nhiệm vụ cho từng thành viên.
Hướng dẫn Ban Thanh tra nhân dân xây dựng chương trình, kế hoạch, nội dung công tác; xem xét báo cáo hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân và hướng dẫn, chỉ đạo hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân; tham gia hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân khi xét thấy cần thiết. Xem xét, giải quyết kiến nghị của Ban Thanh tra nhân dân; theo dõi, đôn đốc việc giải quyết kiến nghị của Ban Thanh tra nhân dân gửi đến người đứng đầu cơ quan, đơn vị hoặc cấp có thẩm quyền.
Vận động cán bộ, công chức, viên chức, người lao động ở cơ quan, đơn vị phối hợp và tích cực hỗ trợ hoạt động của Ban Thanh tra nhân dân. Hỗ trợ kinh phí hoạt động cho Ban Thanh tra nhân dân. Thực hiện các nhiệm vụ của Ban Thanh tra nhân dân ở cơ quan, đơn vị không tổ chức Ban Thanh tra nhân dân theo quy định của pháp luật.