Các biện pháp tu từ cú pháp thường gặp: đảo ngữ, lặp cấu trúc, chêm xen, câu hỏi tu từ, phép đối.
1/ ĐẢO NGỮ:
- Đảo ngữ là biện phap tu từ thay đổi trật tự cấu tạo ngữ pháp thông thường của câu, nhằm nhấn mạnh ý, nhấn mạnh đặc điểm của đối tượng và làm câu thơ, câu văn thêm sinh động, gợi cảm, hài hòa về âm thanh,…
- Ví dụ:
“Lom khom dưới núi: tiều vài chú
Lác đác bên sông: chợ mấy nhà”
[Qua Đèo Ngang – Bà huyện Thanh Quan]
=> Tô đậm cảm giác hoang vắng, cô liêu...
2/ LẶP CẤU TRÚC:
- Là biện pháp tu từ tạo ra những câu văn đi liền nhau trong văn bản với cùng một kết cấu nhằm nhấn mạnh ý và tạo sự nhịp nhàng, cân đối cho văn bản
- Ví dụ: “Nước Việt Nam là một. Dân tộc Việt Nam là một” [Hồ Chí Minh]
=> khẳng định hùng hồn, đanh thép về sự đoàn kết, thống nhất ý chí của nhân dân ta.
“Trời xanh đây là của chúng ta
Núi rừng đây là của chúng ta”
[Đất nước – Nguyễn Đình Thi]
=> Khẳng định chủ quyền dân tộc, bộc lộ niềm tự hào, vui sướng,….
3/ CHÊM XEN:
- Là chêm vào câu một cụm từ không trực tiếp có quan hệ đến quan hệ ngữ pháp trong câu, nhưng có tác dụng rõ rệt để bổ sung thông tin cần thiết hay bộc lộ cảm xúc. Thường đứng sau dấy gạch nối hoặc trong ngoặc đơn.
“Cô bé nhà bên [có ai ngờ]
Cũng vào du kích!
Hôm gặp tôi vẫn cười khúc khích
Mắt đen tròn [thương thương quá đi thôi]”
[Quê hương – Giang Nam]
=> Bộc lộ tình cảm, cảm xúc: ngạc nhiên, xúc động, yêu mến,… một cách kín đáo.
5/ CÂU HỎI TU TỪ:
- Là đặt câu hỏi nhưng không đòi hỏi câu trả lời mà nhằm nhấn mạnh một ý nghĩa khác.
“Mẹ con đàn lợn âm dương
Chia lìa đôi ngả
Đám cưới chuột đang tưng bừng rộn rã
Bây giờ tan tác về đâu?”
[Bên kia sông Đuống – Hoàng Cầm]
=> Nhấn mạnh cảnh ngộ mất mát, chia lìa, hoang tàn của quê hương trong chiến tranh.
6/ PHÉP ĐỐI:
- Là cách sử dụng từ ngữ, hình ảnh, các thành phần câu, vế câu song song, cân đối trong lời nói nhằm tạo hiệu quả diễn đạt: nhấn mạnh, gợi liên tưởng, gợi hình ảnh sinh động, tạo nhịp điệu cho lời nói.
- Có 2 kiểu: đối tương phản [ý trái ngược nhau]; đối tương hỗ [bổ sung ý cho nhau]
“Ta/ dại /ta/ tìm/ nơi/ vắng vẻ
Người/ khôn/ người/ đến/ chốn/ lao xao”
[Nhàn – Nguyễn Bỉnh Khiêm]
“Gần mực thì đen/ gần đèn thì sáng”
“Son phấn/ có/ thần/ chôn vẫn hận
Văn chương/ không/ mệnh/ đốt còn vương”
[Đọc Tiểu Thanh kí – Nguyễn Du]
I. Phép lặp cú pháp
1. Đọc đoạn văn a và đoạn thơ b, c [SGK], xác định những câu có phép lặp cú pháp
- Những câu lặp cú pháp trong đoạn a là các câu 1-3, 4-5.
+ Lặp cú pháp: Sự thật là, dân ta đã đánh đổ, dân ta lại đánh đổ.
+ Hiệu quả nghệ thuật là nhấn mạnh, tô đậm tính khẳng định; giúp cho lời văn hài hòa, nhịp nhàng, bổ sung cho nhau.
- Những câu lặp cú pháp trong đoạn thơ b là:
+ Câu 1 và 2: Là của chúng ta; câu 3, 4, 5: Những.
+ Hiệu quả là nhấn mạnh tính khẳng định.
- Trong đoạn thơ c, cấu trúc câu được lặp lại là: Nhớ sao có tác dụng nhấn mạnh nỗi nhớ và kỉ niệm.
2. So sánh chỉ ra điểm giống và khác nhau về hiện tượng lặp cú pháp ở các đoạn thơ, văn
- Giống nhau là lặp lại cấu trúc một câu, một vế, tạo sự nhịp nhàng, cân xứng.
- Khác nhau là lặp cú pháp trong các câu [hoặc các dòng thơ] khác nhau, trong đoạn thơ b lặp cú pháp ngay trong một câu, tạo sự đối lập, cân xứng giữa các vế trong câu.
3. Tìm ba câu văn hoặc thơ có dùng phép lặp cú pháp [SGK Ngữ văn lớp 12]
Ví dụ:
“Mẹ tháo khăn phủ mặt cho chồng
Con cởi áo liệm thân cho bố”
[Dọn về làng, Nông Quốc Chấn]
- Phép lặp cú pháp kết hợp với phép liệt kê góp phần thể hiện sâu sắc nỗi đau của gia đình dưới trước tội ác của thực dân Pháp.
“Con nhớ anh con, người anh du kích...
Con nhớ em con, thằng em liên lạc”
[Chế Lan Viên]
Phép lặp cú pháp góp phần thể hiện nỗi nhớ da diết của chủ thể trữ tình khi nhớ về Tây Bắc.
II. Phép liệt kê
Phân tích hiệu quả của phép lặp cú pháp phối hợp với phép liệt kê trong 2 đoạn văn a và b [SGK].
- Điểm chung: Phép lặp cú pháp phối hợp với phép liệt kê trong hai đoạn văn khiến lời văn nhịp nhàng, cân xứng; nêu được những biểu hiện cụ thể, sự nối tiếp tạo sức lôi cuốn, hấp dẫn.
- Điểm riêng:
+ Đoạn văn trong Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn kết hợp phép lặp với phép liệt kê nhằm động viên khích lệ tướng sĩ dốc lòng học tập binh thư, đoàn kết một lòng đánh giặc, bảo vệ đất nước. Tác giả đã liệt kê việc cho áo, cho cơm, thăng chức, cấp bổng, cho thuyền, cho ngựa, cùng nhau sống chết, cùng nhau vui cười khiến cho giọng văn nhiệt tình, truyền cảm, có tác dụng thuyết phục người nghe.
+ Đoạn văn trong Tuyên ngôn Độc lập của Hồ Chí Minh lên án và tố cáo tội ác về chính trị của thực dân Pháp đối với nhân dân ta. Lời lẽ hùng biện, giọng văn đanh thép nhờ phép lặp cú pháp kết hợp với phép liệt kê.
Những tội ác của thực dân Pháp được kể ra dồn dập, liên tiếp, từ luật pháp dã man đến việc chém giết những người yêu nước, tắm máu các cuộc khởi nghĩa, thi hành chính sách ngu dân, dùng thuốc phiện, rượu cồn để làm nòi giống ta suy nhược...
Tất cả không chỉ tố cáo, vạch mặt kẻ thù mà còn truyền tới người đọc [người nghe] lòng căm thù cao độ và sâu sắc.
III. Phép chêm xen
1. Phân tích các bộ phận in đậm trong ba ngữ liệu SGK và nhận xét về các mặt
- Vị trí và vai trò ngữ pháp trong câu; dấu câu tách biệt bộ phận đó; tác dụng đối với việc bổ sung thông tin, tình cảm.
- Những điểm chung:
+ Vị trí nằm giữa hoặc cuối câu.
+ Vai trò ngữ pháp: chú giải [phụ chú].
+ Đặt trong dấu ngoặc đơn hoặc ngoặc kép nếu lấy dữ liệu trong văn bản.
+ Nói thêm việc bổ sung thông tin, bộc lộ một thái độ, cảm xúc.
2. Viết đoạn văn từ 3 - 5 câu về Tố Hữu và bài thơ Việt Bắc có sử dụng phép chêm xen
Tháng 10/- 1945, khi về lại thủ đô sau chiến thắng giặc Pháp, Tố Hữu - nhà thơ trữ tình chính trị, người đã gắn bó sâu sắc với quê hương cách mạng trong 15 năm tình nghĩa thiết tha mặn nồng - đã viết bài thơ Việt Bắc, bản anh hùng ca và cũng là khúc tình ca về cách mạng, về cuộc kháng chiến và con người kháng chiến.
[Phép chêm xen ở câu văn này, phần giữa hai dấu gạch ngang có tác dụng thuyết minh rõ, chủ nghĩ trong câu là Tố Hữu].
Page 2
SureLRN