Ca dao tục ngữ về Chuyện người con gái Nam Xương

Sao ba Dịch Hán Nôm từ "tam tinh," gốc trong Kinh thi "三星在天 tam tinh tại thiên = ba sao giữa trời." Sao ba là ba ngôi sao thuộc nhóm sao Thương tức Sao Tâm [chỉ 3 sao mang tên Tâm], nằm giữa Sao Vĩ và Sao Phòng, cùng với Sao Phòng tạo thành phần đầu chòm Thiên Yết [Orion], ở Việt Nam được dân gian gọi là mũ Thần Nông.

Mười hai bến nước Đại Nam Quấc Âm Tự Vị của Huình Tịnh Paulus Của giảng “Con gái mười hai bến nước” là: “Thân con gái như chiếc đò, hoặc gặp bến trong, hoặc mắc bến đục, hoặc đưa người tốt, hoặc đưa người xấu, may thì nhờ, rủi thì chịu. Nói mười hai bến là nói cho vần.”

Mười hai bến nước, một con thuyền
Tình tự xa xôi, đố vẽ nên!
[Bỏ vợ lẽ cảm tác - Nguyễn Công Trứ]

Lương Lương thực, thức ăn dự trữ.

Kinh Bắc Một địa danh thuộc miền Bắc trước đây, hiện nay bao gồm toàn bộ ranh giới hai tỉnh Bắc Giang, Bắc Ninh và một phần nhỏ các tỉnh thành lân cận là Hà Nội [toàn bộ khu vực phía bắc sông Hồng là: Gia Lâm, Long Biên, Đông Anh, Mê Linh, Sóc Sơn]; Hưng Yên [Văn Giang, Văn Lâm] và Lạng Sơn [Hữu Lũng]. Là nơi có ba kinh đô cổ của Việt Nam gồm: Cổ Loa, Mê Linh và Long Biên. Kinh Bắc cùng với xứ Đoài là hai vùng văn hóa cổ nhất so với xứ Sơn Nam và xứ Đông, với nhiều di tích lịch sử có giá trị như Cổ Loa, đền Sóc, chùa Phật Tích, đền thờ Hai Bà Trưng...

Quê hương Kinh Bắc có dân ca quan họ và lễ hội Gióng được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Hội Gióng

Xứ Đông Tên một địa danh cổ, một trấn ở phía Đông của Kinh thành Thăng Long xưa. Xứ Đông bao gồm một vùng văn hóa rộng lớn ở Đông Bắc đồng bằng sông Hồng, gồm các tỉnh Hải Dương [nằm ở trung tâm], Hải Phòng, Quảng Ninh và một phần đất thuộc hai tỉnh Hưng Yên và Thái Bình.

Tứ xứ

Thậm eo Rất nghèo, rất khó khăn [thậm: rất, quá; eo: chật hẹp, hiểm nghèo].

Đỉa Một loại động vật thân mềm, trơn nhầy, sống ở nước ngọt hoặc nước lợ, miệng có giác hút để châm vào con mồi và hút máu. Tên gọi này có gốc từ từ Hán Việt điệt.

Con đỉa

Giâm Cắm hay vùi xuống đất ẩm một đoạn cành, thân hay rễ cây để thành một cây mới. Cũng phát âm và viết là giăm.

Khoai lang Một loại cây nông nghiệp với rễ củ lớn, chứa nhiều tinh bột, có vị ngọt, gọi là củ khoai lang. Nhân dân ta trồng và sử dụng khoai lang làm lương thực, tận dụng cả phần củ [rễ], thân, và lá.

Thu hoạch khoai lang

Thanh yên Còn gọi là chanh yên, là một loại cây họ chanh. Quả ra vào tháng 6, khá to, màu vàng chanh khi chín, vỏ sần sùi, dày, mùi dịu và thơm; cùi trắng, dịu, nạc, tạo thành phần chính của quả; thịt quả ít, màu trắng và hơi chua.

Quả thanh yên

Cồn Đảo nhỏ và thấp. Ở miền Trung và Nam Bộ, cồn còn được gọi là cù lao hoặc bãi giữa, là dải đất hình thành ở giữa các con sông lớn [sông cái] nhờ quá trình bồi đắp phù sa lâu năm.

Cồn Phụng [thành phố Mỹ Tho, tỉnh Tiền Giang]

Mót lúa Tìm nhặt những bông lúa còn sót trên đồng ruộng đã gặt xong. Đây là công việc cực nhọc, người mót lúa thường phải lang thang tìm kiếm qua nhiều cánh đồng mới có đủ ăn.

Tự vẫn Tự tử bằng cách đâm vào cổ. Có khi nói thành tự vận.

Bồ hòn Cây to cùng họ với vải, nhãn, quả tròn, khi chín thì thịt quả mềm như mạch nha. Quả bồ hòn có vị rất đắng, có thể dùng để giặt thay xà phòng.

Quả bồ hòn

Sung Một loại cây gặp nhiều trên các vùng quê Việt Nam. Thân cây sần sùi, quả mọc thành chùm. Quả sung ăn được, có thể muối để ăn như muối dưa, cà, ngoài ra còn dùng trong một số bài thuốc dân gian.

Cây và quả sung

Linh đinh Lênh đênh [phương ngữ Nam Bộ]. Nghĩa rộng là nay đây mai đó.

Bồ Đồ cỡ lớn đựng thóc lúa, thường đan bằng tre.

Bồ và cối xay thóc

Giành Còn gọi là trác, đồ đan bằng tre nứa hoặc mây, đáy phẳng, thành cao, thường dùng để chứa nông sản, gặp ở miền Bắc và một số tỉnh Bắc Trung Bộ.

Cái giành

Ba vành Hiện tượng mắt bị gió cát làm cho toét, tạo thành ba vạnh.

Dử Gỉ mắt [có nơi gọi là nhử]. Miền Trung và miền Nam gọi là ghèn.

Mực Tàu Mực đen đóng thành thỏi, dùng mài vào nước để viết thư pháp [chữ Hán và gần đây là chữ quốc ngữ] bằng bút lông, hoặc để vẽ.

Bút và nghiên mực Tàu

Chạ Xóm. Đây là âm xưa của chữ 社 mà từ trong tiếng Việt hiện đại là xã.

Canh Đơn vị tính thời gian ban đêm ngày xưa. Người xưa chia một đêm ra thành năm canh [đêm năm canh, ngày sáu khắc]. Theo đó, canh một là giờ Tuất [19-21h], canh hai là giờ Hợi [21-23h], canh ba là giờ Tí [23h-1h sáng], canh tư là giờ Sửu [1h-3h], canh năm là giờ Dần [3h-5h]. Mỗi lúc sang canh thường có trống điểm, gọi là trống canh.

Tiêu Loại nhạc cụ hơi khá thông dụng ở các nước Đông Á. Tiêu có dạng ống trụ tròn như sáo trúc, nhưng khi sử dụng lại để theo chiều dọc và thổi dọc theo thân ống. Tiêu thường to và dài hơn sáo, do đó âm thanh của nó trầm và mộc mạc hơn.

Thổi tiêu

Xoan Một loại cây được trồng nhiều ở các vùng quê Việt Nam, còn có tên là sầu đâu [đọc trại thành thầu đâu, thù đâu], sầu đông... Cây cao, hoa nở thành từng chùm màu tím nhạt, quả nhỏ hình bầu dục [nên có cụm từ "hình trái xoan"]. Xoan thường được trồng lấy gỗ, vì gỗ xoan không bị mối mọt.

Hoa xoan

Quế Một loại cây rừng, lá và vỏ có tinh dầu thơm. Vỏ quế ăn có vị cay, là một vị thuốc quý [Quế chi] trong các bài thuốc Đông y. Trong văn học cổ, cây quế thường tượng trưng cho sự thanh cao, đẹp đẽ.

Thu hoạch và phơi quế

Trượng Đơn vị đo chiều dài cổ của Việt Nam và Trung Hoa. Một trượng dài khoảng 4 mét. Trong văn học cổ, "trượng" thường mang tính ước lệ [nghìn trượng, trăm trượng…].

Dặm Đơn vị đo chiều dài được dùng ở Việt Nam và Trung Quốc ngày trước. Một dặm dài 400-600 m [tùy theo nguồn].

Rày Nay, bây giờ [phương ngữ].

Thời Thì. Xưa vì kị húy vua Tự Đức [Nguyễn Phúc Thì] nên chữ này được đọc chạnh đi thành "thời."