YBĐT - Những năm qua, chúng ta đã sử dụng rất nhiều thuật ngữ “Xã hội hóa giáo dục”, nhưng để hiểu và vận dụng cho đúng khái niệm này trong thực tế là một vấn đề đáng bàn.
Với khá đông người dân và không ít cán bộ, xã hội hoá giáo dục [XHHGD], được hiểu một cách đơn giản và phiến diện là huy động sự đóng góp bằng tiền của dân vào sự nghiệp giáo dục, là tăng học phí ở các cấp học, bậc học, là đa dạng hoá loại hình và ...hết!
Điều này đã khiến nhiều cuộc vận động góp sức cho sự nghiệp giáo dục đã bị lệch hướng. Vậy nên phải xác định và hiểu đúng bản chất của XHHGD là vận động và tổ chức sự tham gia rộng rãi của nhân dân, của toàn xã hội vào phát triển sự nghiệp giáo dục. Xây dựng cộng đồng trách nhiệm của các tầng lớp nhân dân và các cấp, các ngành, các tổ chức chính trị xã hội, các doanh nghiệp địa phương và của từng người dân đối với việc tạo lập và cải thiện môi trường kinh tế xã hội lành mạnh thuận lợi cho hoạt động giáo dục. Là mở rộng các nguồn đầu tư, khai thác tiềm năng về nhân lực lực, vật lực và tài lực trong xã hội, phát huy và sử dụng có hiệu quả nguồn lực này.
Như vậy, XHHGD là cách làm giáo dục được xác định bởi các đặc điểm sau: đó là việc huy động sức mạnh tổng hợp của các ngành có liên quan đến giáo dục vào việc phát triển sự nghiệp giáo dục. Sự huy động này không phải nhất thời mà là thường xuyên theo một cơ chế vận hành xác định, xây dựng từ cấp Trung ương đến địa phương trên cơ sở một chiến lược phát triển giáo dục lâu dài cho cả nước cũng như cho mỗi địa phương, địa bàn dân cư nhất định. Là việc huy động các lực lượng của cộng đồng tham gia vào công tác giáo dục.
Các lực lượng xã hội như: Mặt trận Tổ quốc, Đoàn thanh niên, Hội Liên hiệp phụ nữ, Hội khuyến học…có thể tham gia rộng rãi vào nhiều lĩnh vực hoạt động giáo dục với nhiều hình thức phong phú, đa dạng, làm cho giáo dục gắn bó với cộng đồng, do cộng đồng thực hiện và vì lợi ích của cộng đồng. Là đa dạng hóa các hình thức giáo dục và các loại hình nhà trường.
Việc mở rộng, phát triển các loại hình bán công, dân lập, tư thục bên cạnh trường công lập vốn là hình thức độc tôn trước đây đã mở ra khả năng huy động nhiều lực lượng xã hội tham gia công tác giáo dục, tạo điều kiện cho công tác giáo dục phát triển mạnh mẽ hơn, thực hiện hiệu quả hơn nhiệm vụ: “Nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài” cho đất nước.
XHHGD còn là việc mở rộng các nguồn đầu tư, khai thác tiềm năng về nhân lực, vật lực và tài lực trong xã hội, phát huy và sử dụng hiệu quả các nguồn lực của nhân dân, tạo điều kiện cho giáo dục phát triển. Đây không những là chính sách lâu dài trong thực hiện các chính sách xã hội của Đảng ta mà còn là biện pháp cần thiết trong giai đoạn Nhà nước chưa có đủ kinh phí cần thiết cho các hoạt động giáo dục.
Phần lớn ngân sách giáo dục được dùng chi trả lương cho giáo viên [80%], một phần chi cho xây dựng cơ sở vật chất nên các hoạt động giáo dục khác còn lại quá ít. Nguồn tài chính huy động qua cuộc vận động XHHGD là nguồn tài chính do các cơ quan Nhà nước, các tổ chức phi chính phủ, tổ chức chính trị, kinh tế, xã hội…tự nguyện đóng góp để phát triển giáo dục. XHHGD không có nghĩa là giảm nhẹ trách nhiệm và vai trò của Nhà nước. Trái lại, XHHGD chỉ có thể thực hiện thành công khi có sự lãnh đạo trực tiếp, thường xuyên của Đảng, sự quản lí chặt chẽ của Nhà nước và vai trò chủ động nòng cốt của ngành giáo dục.
Bên cạnh những kết quả đạt được, công tác XHHGD vẫn còn hạn chế so với tiềm năng mà nó có thể mang lại. Đó là do nhận thức và chính sách xã hội hóa chưa phù hợp. Đặc biệt, nhiều nơi, nhiều đơn vị cá nhân vẫn còn quan niệm xã hội hóa chỉ là thu tiền hoặc cố tình lợi dụng chủ trương xã hội hóa để gây ra tình trạng lạm thu. Do vậy, XHHGD đang bị lạm dụng và bóp méo, dẫn đến tình trạng lạm thu và đẩy gánh nặng tài chính về phía người dân. Vì thế, chúng ta nên cùng nhìn lại bản chất của XHHGD để có những chấn chỉnh hợp lý hơn trong công tác XHHGD hôm nay.
Quá trình toàn cầu hoá của thế giới hiện đại hiện nay, xã hội hoá là xu thế khách quan đối với nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội. Giáo dục là một hoạt động mang tính xã hội rộng lớn và sâu sắc. Vì thế, xã hội hoá giáo dục không thể không diễn ra và là xu thế khách quan chi phối những hoạt động giáo dục, đào tạo dưới nhiều nội dung, hình thức cụ thể khác nhau. Song đây lại là vấn đề mới với chúng ta, đặt ra nhiều điểm mới cần làm rõ, tạo nên sự thống nhất, đồng thuận trong xã hội.
[Ảnh: internet]
Trước hết, cần nhận thức vì sao phải xã hội hoá giáo dục và thế nào là xã hội hoá giáo dục ở nước ta hiện nay
Giáo dục là hoạt động có mục đích, có định hướng, có tổ chức, có nội dung, yêu cầu nhằm đào tạo thế hệ trẻ thành lớp người kế tiếp lực lượng lao động mới có phẩm chất chính trị, đạo đức, có trình độ văn hoá, khoa học, kỹ thuật, có năng lực đảm đương và hoàn thành các nhiệm vụ xây dựng, bảo vệ, phát triển đất nước trong tương lai. Những hoạt động giáo dục được tiến hành trong điều kiện toàn cầu hoá các lĩnh vực của đời sống xã hội. Xu thế toàn cầu hoá mạnh mẽ của thế giới hiện đại, hiện nay đã cuốn hút mọi hoạt động của mọi quốc gia vào xu thế chung đó. Đối với từng quốc gia, một mặt toàn cầu hoá diễn ra những hoạt động mang tính xã hội, được xã hội quan tâm, mọi người trong xã hội cùng có trách nhiệm tham gia thực hiện. Mặt khác, mỗi quốc gia phải tự tìm con đường hội nhập, tự thích nghi để tồn tại và phát triển. Cho nên xã hội hoá giáo dục là một hoạt động của xã hội, tuân theo xu thế khách quan đó cả ở cấp quốc gia và cấp khu vực, quốc tế. Sở dĩ như vậy là vì những lực lượng lao động, xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước trong điều kiện có các mối quan hệ rộng lớn và sâu sắc của toàn cầu và khu vực chi phối. Cho nên xã hội hoá giáo dục là tất yếu khách quan, phải tuân thủ bởi những yếu tố của quá trình toàn cầu hoá, của quá trình hội nhập và phát triển hiện nay.
Xã hội hoá giáo dục với chúng ta là khái niệm mới, mặc dù đã nhắc đến nhiều lần dưới nhiều hình thức khác nhau nhưng nội hàm của nó còn có những cách hiểu khác nhau. Chính do cách hiểu khác nhau ấy mà có nhiều cách làm khác nhau, dẫn đến những chất lượng, hiệu quả khác nhau.
Không ít người cho rằng xã hội hoá giáo dục là do xã hội thực hiện. Mọi hoạt động giáo dục đều do xã hội phải lo liệu như kinh phí giáo dục, cơ sở vật chất, chất lượng giáo dục, trách nhiệm giáo dục... Cách hiểu như vậy không xác định được đâu là chủ thể giáo dục, đâu là đối tượng giáo dục, đâu là môi trường giáo dục và đâu là sự kết hợp các mối quan hệ ấy trong quá trình giáo dục. Xã hội hoá giáo dục là làm cho hoạt động giáo dục mang tính xã hội. Trong đó người đi giáo dục và người được giáo dục trong mọi hoạt động về nội dung và phương thức thực hiện, kết quả đạt được đều mang tính xã hội, tính chuẩn mực xã hội rất cao. Giáo dục nhằm bồi đắp cho người học tư tưởng, hình thành ý thức chính trị, nhân cách, bản lĩnh dân tộc cùng với những tri thức khoa học, kỹ thuật, văn hoá, đạo đức, lối sống. Xã hội hoá giáo dục là làm cho các hoạt động mang tính giáo dục của xã hội được huy động vào quá trình giáo dục một cách tích cực, có hiệu quả. Xã hội hoá giáo dục cũng có nghĩa là xã hội tham gia giải quyết một cách phù hợp những vấn đề giáo dục đang đặt ra. Xã hội hoá giáo dục là đa dạng hoá các loại hình giáo dục; là mở rộng quy mô đáp ứng yêu cầu giáo dục của xã hội; là xây dựng cơ cấu ngành học, cấp học hợp lý; là kiểm soát được chất lượng đào tạo toàn diện và ngày càng nâng lên; là hướng tới đáp ứng các yêu cầu phát triển xã hội. Xã hội hoá giáo dục là quá trình tiếp thu có chọn lọc những tri thức, những thành tựu văn minh, tiến bộ của thời đại, của thế giới làm cho giáo dục cập nhật với xã hội hiện đại.
Xã hội hoá giáo dục cũng là quá trình trao đổi những kinh nghiệm, đổi mới nội dung chương trình, phương pháp, hình thức, phương tiện giáo dục một cách phù hợp với đối tượng và điều kiện nước ta. Xã hội hoá giáo dục cũng là quá trình mở rộng phạm vi giáo dục, nội dung, hình thức và phương pháp giáo dục ở quy mô quốc gia, khu vực và quốc tế. Việc coi trọng chăm lo giáo dục chính trị, tư tưởng, đạo đức, lối sống, văn hoá... của các tổ chức chính trị - xã hội, các hội, đoàn thể, các thôn xóm, tổ dân phố, cộng đồng dân cư thực chất là xã hội hoá giáo dục, là các tổ chức này tham gia vào quá trình giáo dục.
Tiến hành xã hội hoá giáo dục không có nghĩa xem nhẹ, càng không phải giản đơn hoá, thu hẹp vai trò chủ thể giáo dục của nhà trường, của hệ thống giáo dục quốc dân. Trái lại càng xác định trách nhiệm nặng nề, vai trò chủ thể to lớn của hệ thống giáo dục và nhà trường. Nó đặt ra cho nhà trường và hệ thống giáo dục phải đổi mới tư duy, tìm tòi sáng tạo về nội dung, hình thức, phương pháp giáo dục thích hợp để huy động có hiệu quả các hoạt động xã hội, các lực lượng xã hội vào quá trình giáo dục để có kết quả giáo dục với chất lượng toàn diện và nâng cao. Xã hội hoá giáo dục là phát huy vai trò của các chủ thể trọng yếu mà nền giáo dục nước nhà đã tổng kết thành phương châm: giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội. Đây là quá trình kết hợp nhiều quy luật: quy luật sư phạm, quy luật quản lý hệ thống, quy luật kinh tế, quy luật xã hội, quy luật nhận thức trong quá trình xã hội hoá giáo dục. Sự kết hợp này đã cho ta những kết quả giáo dục toàn diện, đào tạo các thế hệ góp phần hoàn thành xuất sắc sự nghiệp bảo vệ, xây dựng đất nước. Trong điều kiện hiện nay của xu thế toàn cầu hoá, hội nhập với thế giới hiện đại, chúng ta cần nghiên cứu, tìm tòi, đổi mới các hoạt động của quá trình kết hợp nhà trường, gia đình và xã hội trong giáo dục một cách phù hợp, thiết thực.
Thứ hai, những vấn đề đặt ra của quá trình xã hội hoá giáo dục ở nước ta hiện nay
Từ khi nước ta giành độc lập bằng Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Bác Hồ lãnh đạo nhân dân ta kháng chiến, kiến quốc, trong đó có hoạt động giáo dục. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã xác định những tư tưởng cơ bản của triết lý giáo dục nước ta. Triết lý ấy thể hiện ở mục tiêu giáo dục toàn diện, hồng và chuyên, đức với tài; phương thức giáo dục là lý luận gắn liền với thực tế, học đi đôi với hành, nhà trường gắn với xã hội, kết hợp giáo dục nhà trường với gia đình và xã hội... Những tư tưởng quan trọng ấy của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã soi sáng hoạt động giáo dục nước ta suốt hơn 60 năm qua và đạt được những kết quả to lớn, đào tạo những lớp người yêu nước, có ý chí độc lập, tự chủ, có phẩm chất chính trị, đạo đức trong sáng, vững vàng, có tinh thần vượt khó vươn lên làm chủ các kiến thức khoa học, kỹ thuật, phục vụ hết mình vì sự nghiệp bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước. Trong xu thế toàn cầu hoá, hội nhập hiện nay, xã hội hoá giáo dục vẫn trên nền tảng tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về triết lý giáo dục của Người. Tư tưởng đó thực chất đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp thu chủ nghĩa Mác - Lênin, vận dụng sáng tạo vào điều kiện Việt Nam. Cho nên xã hội hoá giáo dục ở nước ta hiện nay cần quán triệt và thực hiện những vấn đề chính sau:
- Một là, xã hội hoá giáo dục là giáo dục cho toàn xã hội những lý luận cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh một cách thấu đáo. Bởi vì đây là sự tổng kết những tri thức của xã hội loài người, hình thành những quy luật khách quan giúp người ta nhận thức đúng đắn và đầy đủ về thế giới khách quan trong tiến trình vận động và phát triển. Nó giúp cho mọi người có được thế giới quan, nhân sinh quan, phương pháp luận khoa học. Xã hội hoá giáo dục trong lĩnh vực này còn làm cho các hoạt động giáo dục của xã hội định hướng, bồi dưỡng cho những nhận thức mới, những yêu cầu mới, những đòi hỏi mới. Cho nên giáo dục lý luận Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh để nó thực sự là thế giới quan, nhân sinh quan, phương pháp luận khoa học của mỗi người, là làm cho toàn xã hội có được nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam vững chắc như Đảng ta đã xác định.
Trong tình hình thế giới có những biến động như hiện nay thì việc giáo dục lý luận Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là vô cùng quan trọng và cần thiết. Nó giúp mọi người có ý thức chính trị vững vàng, tinh thần độc lập tự chủ cao, khả năng hội nhập với thế giới hiện đại, không bị hoà tan, bị phụ thuộc khi hội nhập. Vì thế mọi quan điểm coi nhẹ, thu hẹp hoặc phủ nhận, bác bỏ việc giáo dục lý luận Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là thiếu khoa học, không thực tế, tự tước bỏ những thế mạnh của giáo dục tư tưởng, ý thức chính trị cho mọi người. Trong khi đó, mọi hoạt động, hành vi của mỗi người đều bị phi phối bởi ý thức, tư tưởng chính trị của họ. Hơn nữa, các thế lực thù địch luôn mưu đồ xoá bỏ chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh để xoá bỏ nền tảng tư tưởng của Đảng và của nhân dân ta.
Những vấn đề nêu trên càng khẳng định xã hội hoá giáo dục làm cho chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là yếu tố soi sáng con đường nâng cao dân trí, phát triển văn hoá, văn minh của dân tộc.
- Hai là, xã hội hoá giáo dục về nội dung, chương trình giáo dục. Giáo dục là hoạt động tuân theo quy luật nhận thức của con người từ thấp đến cao, từ hẹp đến rộng, từ nông đến sâu... Việc xây dựng nội dung chương trình giáo dục cần phải tuân theo quy luật nhận thức đó. Việc hiện đại hoá giáo dục là tiếp thu, trang bị những tri thức, kiến thức hiện đại cho người học, nhưng phải căn cứ vào quy luật nhận thức. Thực tế, chúng ta không thể giáo dục những kiến thức cổ hủ, cũ kỹ trong khi xã hội hiện đại đặt ra rất nhiều kiến thức mới. Xã hội hoá giáo dục trong lĩnh vực này là tìm ra và trang bị cho người học những kiến thức mới phổ biến trong xã hội, đang diễn ra mạnh mẽ, thành xu hướng phát triển của thế giới hiện đại một cách phù hợp. Vì thế không thể bảo thủ, trì trệ hoặc đưa mọi cái mới bất kỳ vào giáo dục một cách thiếu chọn lọc làm cho không những không thực tế, thiếu hiệu quả mà còn phản tác dụng. Xã hội hoá giáo dục là xây dựng nội dung, chương trình giáo dục phù hợp, thiết thực, có hiệu quả với từng loại đối tượng trong xã hội và xã hội phát huy tốt vai trò của mình trong quá trình giáo dục.
- Ba là, xã hội hoá giáo dục trong hệ thống tổ chức cơ sở giáo dục, cấp học, ngành học, huy động tài chính, kinh phí của xã hội.
Ở nhiều nước trên thế giới, người ta thực hiện xã hội hoá giáo dục trong lĩnh vực này bằng cách huy động các nguồn đóng góp tài chính của xã hội qua thuế và các nguồn thu khác để nhà nước trực tiếp quản lý, đầu tư cho giáo dục. Vì vậy họ thực hiện hệ thống giáo dục thống nhất, nhà nước chi phí đầy đủ, thường xuyên cho mọi nhà trường. Học sinh không phải đóng học phí. Kinh phí nhà trường gồm tiền lương giáo viên, cơ sở vật chất, kinh phí hoạt động đều được nhà nước chăm lo, xã hội chăm sóc bằng nguồn tài chính do xã hội đóng góp. Hiện nay, ở nước ta thực hiện đa dạng hoá cấp học, ngành học; đa dạng hoá phương thức và hình thức giáo dục cho phù hợp với kinh tế thị trường cũng là một cách để xã hội hoá giáo dục. Chỉ qua việc đa dạng hoá giáo dục đại học những năm qua cho thấy: đến tháng 9/2009 cả nước có 376 trường đại học và cao đẳng, tăng 3,7 lần so với 1987. Năm 1987 không có trường ngoài công lập, đến 2009 có 81 trương đại học, cao đẳng ngoài công lập, chiếm 21,5%. Đến nay cả nước có 40/63 tỉnh, thành phố có trường đại học; 60/63 tỉnh thành có trường cao đẳng; có 62/63 tỉnh thành có ít nhất 1 trường cao đẳng hoặc đại học. Cả nước có 295 trường cao đẳng, đại học công lập, chiếm 78% tổng số các trường cao đẳng, đại học cả nước[1]. Nếu những cơ sở, cơ quan giáo dục thực hiện tốt, thật sự vì mục tiêu giáo dục con người mới toàn diện, tức là đã huy động những thành viên xã hội, huy động các thành phần kinh tế tham gia hoạt động giáo dục. Ngược lại, nếu cơ sở, cơ quan, nhà trường nào đó lập ra với mục đích kinh doanh, lấy mục tiêu lỗ lãi về tài chính, coi nhẹ chất lượng giáo dục toàn diện là trái với xã hội hoá giáo dục và thực chất đó là thị trường hoá giáo dục. Nhiều trường thành lập và tuyển sinh còn chưa chuẩn bị đồng bộ 4 yếu tố về đất đai xây dựng trường; đội ngũ giảng viên; vốn đầu tư; các điều kiện bảo đảm chất lượng dạy và học...
- Bốn là, xã hội hoá giáo dục trong phương thức hoạt động giáo dục.
Xã hội hoá giáo dục là thực hiện phương châm, phương thức giáo dục mang tính xã hội rộng lớn. Các hoạt động giáo dục được tiến hành trong xã hội và toàn xã hội thực hiện. Bởi vì mọi biến đổi về kiến thức, sự hội nhập về kinh tế, văn hoá, văn minh, tiến bộ đều diễn ra trong xã hội ở những phạm vi mức độ khác nhau. Xã hội sẽ "dạy" cho con người những kiến thức ấy, những tiến bộ, tri thức mới mẻ ấy một cách trực tiếp, tự nhiên và cập nhật. Để xã hội hoá giáo dục cần có cơ chế, chính sách, định hướng cho con người say sưa, tự nguyện học tập trong cuộc sống hàng ngày. Xã hội cùng với nhà trường và gia đình kết hợp chặt chẽ trong các hoạt động giáo dục, nhất là giáo dục thế hệ trẻ, các cháu còn nhỏ tuổi.
Xã hội hoá giáo dục là xây dựng xã hội học tập, mọi người trong xã hội ở mọi lứa tuổi, mọi cương vị đều tự giác, say sưa, có nhu cầu học tập mà thế giới hiện nay đang trở thành xu thế phổ biến. Ở nước ta, hình thức xã hội hoá giáo dục này cần được khuyến khích, có chính sách và cơ chế, chế tài thích hợp để cổ vũ mọi người tự học. Học dưới nhiều hình thức, học những tri thức mới và những tri thức với mình còn thiếu hụt... ở bất cứ điều kiện nào, dưới bất kỳ hình thức nào.
Xã hội hoá giáo dục ở nước ta hiện nay đang còn là vấn đề mới, khá phức tạp cần được đi sâu nghiên cứu kỹ lưỡng, thận trọng và đầy đủ, toàn diện hơn. Những vấn đề mạnh dạn nêu trên chỉ là suy nghĩ cá nhân bước đầu, khó tránh khỏi nhận thức chủ quan, thiếu toàn diện với hy vọng góp phần cụ thể vào quá trình tìm tòi, nhận thức chung về xã hội hoá giáo dục ở nước ta hiện nay.
Ghi chú:
[1] Nguồn: "Báo cáo phát triển của hệ thống giáo dục đại học, các giải pháp đảm bảo và nâng cao chất lượng" - Bộ Giáo dục-Đào tạo, 29/10/2009.
PGS. TS. Trần Quang Nhiếp - Nguyên Phó Tổng Biên tập Tạp chí Cộng sản / Tạp chí Tổ chức Nhà nước Số 11/2009